Geloof delen met kinderen en jongeren gaat in het dagelijks leven soms onbewust, bijvoorbeeld door de manier waarop je over anderen praat of door het gebruik van rituelen zoals bidden voor het eten of het volgen van de veertigdagentijdkalender. Maar je kunt ook bewust inzetten op geloofsopvoeding, zeker in deze tijd waarin iedereen meer thuis is. Kennis van de verschillende ontwikkelingsfasen van kinderen en jongeren is dan belangrijk, zoveel voor vrijwilligers en professionals in het jeugdwerk én ouders.
Allereerst is het belangrijk om te weten dat elk kind anders is. Het ene kind is eerder of juist later in een bepaalde ontwikkelingsfase dan een ander en bij ieder kind gaat de ontwikkeling op een eigen manier. Toch kunnen we van babytijd tot de adolescentie grofweg vier ontwikkelingsfasen onderscheiden.
- baby- en peutertijd;
- het jonge kind (ca. 3 t/m 7 jaar);
- bovenbouwkind (ca. 8 t/m 12 jaar);
- tieners/jongeren.
Hieronder lees je bij elke fase een aantal tips over hoe je op die ontwikkelingsfase kunt inspelen als het gaat om geloofsopvoeding.
Baby en peuter (0-2 jaar): zintuigen
Baby’s en peuters tot een jaar of twee nemen de wereld vooral waar via hun zintuigen. De zintuigen zijn net als de motoriek in deze periode volop in ontwikkeling. Je zou misschien denken dat geloofsopvoeding in deze levensfase nog niet zoveel zin heeft maar niets is minder waar: door de zintuigen ontdekken jonge kinderen heel veel over de wereld om hen heen. Deze kennis is nog associatief: als het kind tijdens de (online) kerkdienst altijd lekker bij mama op schoot zit, of samen met papa altijd vrolijk een gebedje doet - ook al zegt de inhoud hem/haar nog niets - dan gaan kinderen kerk en geloof associëren met positiviteit en veiligheid.
Baby’s en peuters houden van regelmaat en vaste gewoonten. Als je als ouders bijvoorbeeld elke zondag voor de (online) kerkdienst een vrolijk liedje zingt over geloven (een gebedje bijvoorbeeld) of elke avond een gebedje doet bij het naar bed brengen, worden deze kleine dingen onderdeel van het leven van het jonge kind.
De gemeente kan hierop inspelen door jonge gezinnen van materiaal te voorzien bijvoorbeeld met leuke prentenboekjes voor baby’s en peuters en cd’s met kinderliedjes. Je kunt als gemeente ook een online gespreksgroep opzetten voor jonge ouders waar ze ervaringen over opvoeding kunnen uitwisselen. Juist in deze moeilijke periode van corona kunnen jonge ouders onzeker zijn en kan een online contactmoment helpend zijn. Kijk waar de ouders in jouw gemeente behoefte aan hebben.
Het jonge kind (ca 3 t/m 7 jaar): fantasie fase
Jonge kinderen ontwikkelen zich razendsnel. Kenmerkend in deze levensfase is dat in hun wereld alles mogelijk is en dat ook alles bezield is. De kat heeft een persoonlijkheid net als God en net als het speelgoed van het kind en andere voorwerpen. We noemen dit ook wel de fantasie fase. In deze leeftijd ontwikkelt het kind ook het ‘eigen ik’. Kinderen kunnen daardoor ook erg op zichzelf gericht lijken. Ze kunnen bijvoorbeeld helemaal niet tegen hun verlies! Ze vinden het fijn om verhalen te horen, waarin ze zich helemaal kunnen inleven.
In de gemeente kun je daarmee rekening houden tijdens het kindermoment. Het is belangrijk om tijdens een online dienst niet alleen tegen de kinderen te praten maar je verhaal visueel te maken door beelden te laten zien. Hierdoor gaat het verhaal voor het kind meer leven. In deze leeftijdsfase ontwikkelen kinderen zich ook motorisch snel. Ze vinden het fijn om te bewegen of te knutselen. Biedt als gemeente daarom materiaal aan voor tijdens de kerkdienst: een knutselwerkje, ideeën voor een proefje of ideeën voor een spel dat je na de dienst als gezin kunt doen.
De aandachtsboog van jonge kinderen is nog kort. Als het kind mee bidt of meedoet met het kindermoment is dat al heel mooi! Geef het kind gerust materiaal om tijdens de online viering mee aan de slag te gaan zodat jij je als ouder/opvoeder kunt concentreren op de preek.
Het ‘bovenbouw’ kind (ca 8 t/m 12 jaar): feitjes!
Kinderen in de bovenbouw van de basisschool ontdekken logica, oorzaak en gevolg en zijn geïnteresseerd in feiten: Hoe zit het eigenlijk precies? In deze leeftijdsfase leren kinderen zich beter te focussen.
In deze ontwikkelingsfase kun je kinderen tijdens de dienst concreet aanspreken en vragen naar feiten of kinderen vooraf vragen mee te laten denken over de preek. Je kunt een bingokaart maken met woorden en voorwerpen die in de kerkdienst voorkomen en deze online aanbieden. Ook leuk: na afloop van de dienst een quiz over het thema van de dienst.
Kinderen in deze leeftijd willen graag serieus genomen worden als mens en als gelovige. Praat tijdens het kindermoment niet op een kinderachtige toen en laat ook niet merken hoe ‘schattig’ je kinderen vindt, maar neem ze serieus. Let tijdens de preek op het feit dat kinderen in deze leeftijdsfase dingen vaak nog letterlijk nemen. Dat geldt ook voor bijbelteksten: een dal vol doodsbeenderen of God als een verterend vuur zijn dan angstaanjagend! Leg metaforen goed uit.
Ouders kunnen tijdens het vertellen van een Bijbelverhaal of tijdens een online kerkdienst tijdens deze fase ook meer van hun kind verwachten.. Laat je kind bijvoorbeeld meedenken over hoe jullie als gezin samen vieren. Een kaars aansteken? Iets lekkers? Je kind heeft vast geweldige ideeën. Neem ze serieus en laat je kind ook bij de praktische uitvoering helpen.
Kinderen in de bovenbouw hebben nog geen lange concentratieboog. Laat ze dus gerust een tekening maken bij de preek of met knutsel- en bouwmateriaal aan de slag gaan. Ook leuk: deel dit achteraf met andere gezinnen!
Tieneren en jongeren: abstract denken
Bij tieners is het logisch denken veel verder ontwikkeld. Ze kunnen beter abstract denken dan basisschoolkinderen. Meestal kunnen ze de kerkdienst goed volgen. Tieners zijn bezig met hun identiteitsvorming en verkennen daarom de grenzen. Dat is heel normaal. Kijk als opvoeder dan ook niet raar op als je kind zich zeer kritisch uitlaat over de kerkdienst, de inhoud van de preek of het feit dat jullie überhaupt als gezin samen deze dienst bekijken.
Word niet boos, maar houd wel voet bij stuk! Laat aan je tiener merken wat voor jou belangrijk is. Tieners gaan graag de discussie aan. Zo leren ze zich te verhouden tot anderen. Juist nu tieners veel thuis zitten, is het belangrijk dat ze hiervoor de ruimte krijgen
Identificatiefiguren en leeftijdsgenoten zijn belangrijk voor tieners. Sommige levensvragen bespreken tieners liever met klasgenoten en vrienden dan met volwassenen. Hierdoor kan het zijn dat een tiener zich in coronatijd eenzaam voelt of met vragen blijft zitten. Benoem dit naar je kind en stimuleer online contact. Het is misschien niet wenselijk dat je kind heel lang zit te gamen of online te kletsen, maar als je tiener daar juist contacten heeft met leeftijdsgenoten kan dit toch een belangrijke uitlaatklep zijn. Het kan daarom nuttig zijn de normale regels voor schermtijd wat te doorbreken.
Tips voor de gemeente om tieners te laten weten dat ze gezien zijn:
- Laat weten dat er voor hen wordt gebeden en aan hen wordt gedacht. Je kunt als jeugdleider iets langsbrengen en dat moment gebruiken om echt te zien hoe het met de tiener gaat. Ook kun je online clubwerk organiseren met Jeugdwerk To Go werkvormen.
- Tieners denken na over wie zij zijn en hoe zij zich verhouden tot de wereld. Grote levensvragen komen daarbij om de hoek kijken. Juist in deze coronatijd kan dit bij tieners leiden tot een (geloofs)crisis. Laat je tiener merken dat je open staat voor kritische vragen en deel iets over je eigen levensvragen. Hierdoor bied je je kind ruimte om met jou iets te delen over zijn/haar vragen.
- Als predikant is het leuk om jongeren vooraf te betrekken bij de thema’s van de kerkdiensten. Laat ze bijvoorbeeld vragen stellen of samen een thema uitkiezen en kom daar tijdens de online diensten op terug. Een online dienst kan juist een kans zijn om tieners te bereiken. Veel tieners gaan niet meer met hun ouders mee naar de kerk, maar pikken zo toch wat mee van een online dienst in de woonkamer! Spreek de tieners daarom actief aan.
Kijk ook eens op de website van kliederkerk voor ideeën over (online) vieren met jong en oud.
