Uitleg & Achtergrond
In deze serie zijn artikelen gebundeld die een bepaald onderwerp uitleggen of achtergrondinformatie bieden.
Jacobine Gelderloos, projectleider van de dorpskerkenbeweging, deed onderzoek naar dorpskerken en leefbaarheid. "Of het nu gaat om vergrijzing, windmolens, aardbevingen of plattelandsvoorzieningen: dorpskerken kunnen een rol van betekenis spelen."
Kerk en leefbaarheid, het lijkt niet een heel vanzelfsprekende combinatie. Hebben kerken oog voor leefbaarheidsvraagstukken die in hun omgeving spelen? Wordt er door kerken expliciet aandacht besteed aan de leegloop van het platteland, werkloosheid, drugshandel, megastallen, industrialisering of wat er ook maar verder speelt? Dit soort thema’s staan over het algemeen niet bovenaan de agenda van de kerkenraadsvergadering. Dit komt denk ik voort uit kerkelijke verlegenheid. Wat hebben kerken te maken met vergrijzing, windmolens, aardbevingen en plattelandsvoorzieningen?
Als het gaat over de leefbaarheid van het platteland in onderzoeken of beleidsstukken lijkt de rol van kerken een blinde vlek te zijn. Waar de sluiting van een winkel of een school bij veel mensen de zorg oproept of het dorp nu in een spookdorp gaat veranderen, lijkt bijna niemand wakker te liggen als er een kerk gesloten wordt. Er wordt nog wel eens geschreven over leegstaande kerkgebouwen in het kader van herbestemming maar er is veel minder aandacht voor de vraag wat het verdwijnen van kerkgemeenschappen betekent voor de leefbaarheid van het platteland. Waarschijnlijk wordt vaak aangenomen dat kerk al zo’n marginaal verschijnsel is, dat de sluiting van een dorpskerk niet zoveel impact heeft op de dorpsgemeenschap. In dit artikel verkennen we hoe kerken - vaak ongemerkt - bijdragen aan de leefbaarheid van het platteland. En daarnaast hoe en waarom kerken aandacht kunnen/moeten besteden aan leefbaarheidsvraagstukken.
Kerken zijn sterk maatschappelijk betrokken
Leefbaarheid is een breed begrip dat op allerlei manieren wordt gebruikt. Toch is er een aantal aspecten van leefbaarheid aan te wijzen. Leefbaarheid gaat vaak over de fysieke leefomgeving: het veiligheidsgevoel in de openbare ruimte, de huizen, het groen en de wegen. Het gaat over de sociale omgeving van verenigingen en scholen, en dan ook over onderlinge relaties tussen mensen en groepen in een dorp. Verder heeft leefbaarheid betrekking op economie en werkgelegenheid, op voorzieningen, bereikbaarheid per auto of openbaar vervoer.
Op het eerste gezicht zou je denken dat kerken op deze terreinen niet een heel grote rol spelen. Als het gaat over werkgelegenheid en mobiliteit is de rol van kerken inderdaad beperkt. Maar als het gaat over de kwaliteit van de fysieke leefomgeving speelt het kerkgebouw vaak een belangrijke, zo niet fundamentele, rol. Veel mensen zijn gehecht aan het kerkgebouw, ook al komen ze er niet zo vaak. Als ze de kerktoren zien weten ze dat ze weer thuis zijn. Kerkgebouwen zijn belangrijk voor de identiteit van een dorp en worden ook wel de ziel van een dorp genoemd. Voor de leefbaarheid van een dorp is het belangrijk dat er ontmoetingsplekken zijn. Dat kan een dorpshuis of een school zijn, maar vaak is dat de kerk, die ook voor niet-kerkelijke activiteiten gebruikt wordt.
Als tweede kunnen kerken bijdragen aan de kwaliteit van de sociale omgeving. Uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau is gebleken dat kerkgangers meer dan gemiddeld actief zijn als vrijwilliger en een sterke maatschappelijke betrokkenheid voelen. Dat betekent dat kerkgangers hun steentje bijdragen aan het verenigingsleven in het dorp. Daarnaast is er vaak een sterke onderlinge betrokkenheid, wat tot uiting komt in diverse activiteiten, bezoekwerk, bloemetjes en kaartjes. Bovendien bieden kerken in zekere zin ook bepaalde voorzieningen rond dopen, trouwen en rouwen. Kerken onderhouden begraafplaatsen en spelen een rol bij uitvaarten, bieden autodiensten, koffieochtenden en maaltijden.
Kerkgemeenschappen zelf zijn zich ook lang niet altijd bewust van wat ze bijdragen aan de leefbaarheid van het platteland. Het is de moeite waard hier eens bij stil te staan. Enerzijds komt in beeld wat de gevolgen zijn wanneer een kerk verdwijnt. Anderzijds kan op deze manier het zelfbewustzijn van kerken worden vergroot.
Kerken komen meer dan gemiddeld achter de voordeur
Het feit dat kerken niet in beeld zijn als het gaat over leefbaarheid is deels een gevolg van religieus analfabetisme. Na decennia van ontkerkelijking en secularisatie zijn veel mensen niet meer goed bekend met wat kerken zijn en doen. Maar kerken zijn zelf ook zoekend naar hoe ze zich met leefbaarheidsvraagstukken kunnen bezighouden (als ze al aan die vraag toekomen en niet al te zeer in beslag genomen worden door zorgen over het eigen voortbestaan).
Toch is het goed, zelfs noodzakelijk, dat kerken stilstaan bij de vraag welke leefbaarheidsvraagstukken in de directe omgeving spelen. En zich vervolgens de vraag stellen of ze - misschien ongemerkt - zich daar al mee bezighouden.
Om met dat laatste te beginnen: misschien heeft de kerk contact met de lokale voedselbank. Misschien is de kerk zelf wel uitgiftepunt voor de voedselbank of zijn er vrijwilligers uit de kerk actief. Misschien worden er wel inzamelingsacties voor de voedselbank georganiseerd. Als dat zo is, dan ben je als kerk dus al bezig met het thema armoede en sociale zekerheid. Heeft de kerk contact met een asielzoekerscentrum? Zijn daar kerkgangers actief? Worden er vluchtelingen welkom geheten in de kerkgemeenschap? Dan is de kerk bezig met het thema vluchtelingen en ontheemding. Maar ook met sociale verhoudingen, want de komst van grote groepen vluchtelingen brengt soms grote spanningen met zich mee.
Soms zijn kerken zich wel bewust van een leefbaarheidsvraagstuk, maar weten ze niet goed hoe ze daarin een rol kunnen spelen. De afgelopen jaren is er veel veranderd op het gebied van zorg en welzijn. De participatiesamenleving bracht en brengt veel vragen met zich mee; hebben mensen nog recht op zorg en (huishoudelijke) ondersteuning? Het beleid om mensen langer thuis te laten wonen betekent dat verzorgingshuizen deels leeg kwamen te staan en soms gesloten werden. Al met al een ingewikkeld, veelzijdig vraagstuk dat je niet zomaar overziet. Dan kan het behulpzaam zijn om als kerken of diaconieën in een burgerlijke gemeente bij elkaar te gaan zitten, mensen van de gemeente uit te nodigen en te vragen hoe het nu precies zit en waar knelpunten ontstaan. Kerken komen meer dan gemiddeld achter de voordeur en zien dus dat mensen hulp nodig hebben maar niet weten hoe ze dat moeten organiseren. Dan is het goed om als kerk de weg te weten naar sociale teams en maatschappelijke organisaties.
Kerken zijn er voor mensen in de knel
Ten slotte zijn er onverwachte, ingrijpende gebeurtenissen die het leven in een gebied op zijn kop kunnen zetten. In juni 2016 was er in zuidoost-Brabant een hevige hagelstorm die veel schade veroorzaakte. Geen dak was onbeschadigd, kassen lagen in puin, oogsten waren vernield: omstandigheden die op de korte en langere termijn hun sporen nalaten. Het vraagt niet veel inlevingsvermogen om je te realiseren dat dankdag voor gewas en arbeid een paar maanden later alle vanzelfsprekendheid verloren had en een extra lading kreeg. En dat een kerk dan niet stil kan blijven, maar de pijn en moeite naast ook de hoop moet benoemen en daarin een unieke rol kan spelen.
Kerken moeten zich bewust zijn van zo’n ongrijpbare maatschappelijke ontwikkeling die mensen raakt en daar aandacht aan besteden. Hoe worden mensen persoonlijk en als gemeenschap geraakt door sociaal-economische en politieke ontwikkelingen? Het verdwijnen van voorzieningen en de opheffing van een buslijn bijvoorbeeld beperkt mensen in hun doen en laten. Mensen die minder mobiel zijn verliezen een deel van hun autonomie en worden afhankelijk van anderen. De sluiting van een fabriek leidt tot ontslagen, waardoor veel mensen in onzekerheid thuis komen te zitten. Er zijn ook mensen die de combinatie van werk, huishouden en mantelzorg boven het hoofd groeit. De uitbreiding van een industrieterrein of de komst van windmolens heeft gevolgen voor de fysieke woonomgeving en zal met gemengde reacties gevolgd worden. En wat betekent een crisis als de varkenspest of het fipronil-schandaal?
Zo zijn er tal van maatschappelijke vraagstukken waarvan kerken zich moeten afvragen welke waarden in het geding zijn en of mensen in de knel komen. Hoe kunnen kerken hierin een rol van betekenis spelen op pastoraal, diaconaal, liturgisch of profetisch vlak? Dit is een voortdurende zoektocht die begint met luisteren en je goed informeren door als kerk in gesprek te gaan met dorpsbewoners, gemeentebestuurders, verenigingen en organisaties. Wat speelt er, wat houdt mensen bezig en waar putten mensen hoop uit?
Op weg naar het beloofde land ...
Al luisterend en bezinnend komen als vanzelf beelden van het goede leven boven drijven die de christelijke traditie rijk is. De Bijbel opent met het utopische beeld van het paradijs. Zo zou het leven moeten zijn, zo is het ooit begonnen en misschien vinden we het ooit terug. Steeds weer zoeken mensen naar een plek waar het goed leven is, een rijk van gerechtigheid en vrede, zonder spanningen, zonder pijn, waar mensen tot hun recht komen. Zo blijkt dat (dorps)kerken niet alleen bijdragen aan leefbaarheid, maar ook nog wat zinnigs te zeggen hebben over beelden die we hebben van de wereld, de samenleving, God en elkaar. (Mechteld Jansen, Wie zijn wij dan?, pag. 55)
Paul van Vliet zingt over een optocht door de tijd van de schepping tot de eeuwigheid. In die optocht op weg naar het beloofde land blijken er allerlei anderen met kerken op te lopen: mensenrechtenorganisaties, milieuorganisaties, zorg- en welzijnswerk. En in die gezamenlijke zoektocht kunnen soms glimpen van het koninkrijk van God oplichten in ontmoetingen van mens tot mens, in vreugde, in het delen van verdriet, in zorg en aandacht voor de schepping in de breedste zin van het woord. Het vraagt bewustwording, voortdurende oefening en aandacht om de aanwezigheid van God op te zoeken en te herkennen. Dorpskerken zijn bij uitstek oefenplaatsen om besef van het heilige te laten groeien.
