Op zondag 29 januari 2023 vindt de Nationale Holocaust Herdenking plaats. Als kerk ben je geroepen alert te blijven op alle vormen van antisemitisme. Een goede gelegenheid om daar in de eredienst aandacht aan te geven. Achtergrondinformatie en enkele liturgische suggesties bieden daarvoor een handreiking.
Liturgische suggesties Nationale Holocaust Herdenking
Liederen
Op zondag 30 januari zijn volgens het leesrooster van jaar A de zaligsprekingen aan de orde (Matteüs 5,1-12), net als ieder jaar met Allerheiligen. Gedenken van slachtoffers en een krachtige getuigenis van hoop gaan ook hier samen. De zaligsprekingen zijn ook in gezongen vorm beschikbaar in de liederen 734, 989 en 996.
Ook lied 763 over de mensen van nacht en nevel en de liederen van Jochen Klepper: 250, 445 en 947 passen bij deze herdenking.
In een heftige bewerking van Psalm 22 in de aanvullende bundel bij het Liedboek. Zingen en bidden in huis en kerk vertolkt René van Loenen in lied 22b de diepe verlorenheid en wanhoop van de psalmdichter. De psalm is door de volgelingen van Jezus en in de christelijke traditie op Jezus zelf betrokken. In de psalmbundel is het allereerst een schreeuw om leven van het Joodse volk, uitgeroepen door een enkeling. Ook lied 22c uit dezelfde bundel zou een optie kunnen zijn, een bewerking door Roel Bosch. Daarin klinken ook woorden van hoop en vertrouwen door.
In de berijmde Psalm 89:17 en 18 wordt de smaad, de krenking en de hoon van het volk schrijnend onder woorden gebracht. Ook deze psalm loopt uit op een bede om herstel, erkenning en uiteindelijk op dank en lof. Het leven wint het van de dood.
Een bijzonder lied is lied 857 geïnspireerd op een tekst van de Joodse denker en schrijver Schalom ben Chorin (1913-1999): Een mystiek lied, waarin God als de bron van leven ervaren wordt, tegen alle dood in.
Juist bij de holocaustherdenking zou je ook de veerkracht van mensen naar voren kunnen halen: de Joden, Sinti en Roma die in de meest afschuwelijke omstandigheden hebben geprobeerd hun waardigheid te behouden, in verzet zijn gekomen. Ook kan gedacht worden aan de tallozen, die met gevaar voor eigen leven, zich hebben bekommerd om Joden, Sinti en Roma. Een fraai lied dat de kracht van (Joodse) vrouwen bezingt, is lied 738: ‘Kom, zing het lied van Eva’, een vrije bewerking van Ria Borkent van een tekst van John Bell.
Een element van gedenken is het leven krachtig oppakken, zoals Eva Weyl en rabbijn Joram Rookmaker hieronder verwoorden. Dat komt terug in lied 827: ‘Mensen, wij zijn geroepen om te leven!’ Ook lied 992: ‘Wat vraagt de Heer nog meer van ons?’ past hierbij. Lied 199 is een indringend lied, gedicht door Sytze de Vries: ‘Koester de namen die wij hier gedenken.’ Het loopt uit op een zegenbede: om licht en om leven.
Gebedsteksten
God,
Onbegrijpelijk en onbeschrijfelijk is het leed
vanwege de vernedering en de vernietiging
van Joden, Sinti en Roma tijdens de Tweede Wereldoorlog
Onbegrijpelijk en onbeschrijfelijk
het leed van deze en andere volkerenmoorden
Onbegrijpelijk en onbeschrijfelijk
het leed dat mensen wordt aangedaan,
omdat ze Jood zijn, of zwart, of behorend bij een minderheid,
of ‘gewoon’ omdat ze anders zijn
Niet te bevatten, niet te begrijpen -
de niets en niemand ontziende haat tegen Joden,
de mensonterende beeldvorming van de ander
de alles onderuithalende discriminatie
het verwoestende racisme
En telkens weer staan er mensen op
in alle rauwheid en verscheurdheid
worden bronnen aangeboord
van levenskracht, geestkracht, vitaliteit
Telkens weer durven mensen met ongelofelijke moed
op te komen voor medemenselijkheid waardigheid
mededogen
laten zij zien
dat het leven sterker is dan de dood
haat wordt overwonnen door liefde.
---
God,
Onbegrijpelijk en onbeschrijfelijk is het leed
vanwege de vernedering en de vernietiging
van Joden, Sinti en Roma tijdens de Tweede Wereldoorlog
Onbegrijpelijk en onbeschrijfelijk
het leed van deze en andere volkerenmoorden
Het bloed roept van de aardbodem tot U
De verwoeste levens worden weerspiegeld in de geschonden hemel
Hoor en zie,
wees nabij in dit mateloze verdriet door de generaties heen
en geef levenskracht, geestkracht, vitaliteit:
aan het Joodse volk, aan Sinti en Roma,
en alle andere gemeenschappen die met vernietiging bedreigd worden:
dat het leven sterker is dan de dood
haat wordt overwonnen door liefde.
---
Voortbordurend op het thema veerkracht en hoop, zou deze tekst als kyrie gebeden kunnen worden:
Het Kyrie is een roep tot God vanwege alle rauwheid en lijden in onze wereld, de leegte en het gemis, de pijn en het verdriet. In het Kyrie zucht de aarde en de natuur, de hele biodiversiteit mee. Het is een roep om ontferming, een verlangen dat het goed zal gaan.
En of het goed zal gaan weten we niet.
Er is geen zekerheid dat de oorlogen ophouden,
dat onze aarde het redt, dat wij het redden,
dat er leven is voor toekomstige generaties.
Er is wel hoop en veerkracht.
De Tsjechische schrijver, dissident en politicus en latere president Vaclac Havel heeft een prachtige tekst geschreven over hoop.
Zijn meditatie over hoop is als een gebed.
Laten we bidden en dit afsluiten met het zingen van het Kyrie.
* * *
“Diep in onszelf dragen wij hoop. Als dat niet het geval is,
is er geen hoop.
Hoop is een kwaliteit van de ziel
en hangt niet af van wat er in de wereld gebeurt.
Hoop is niet
voorspellen of vooruitzien.
Het is een gerichtheid van de geest, een gerichtheid van het hart, verankerd voorbij de horizon.
Hoop in deze diepe en krachtige betekenis
is niet hetzelfde als vreugde omdat alles goed gaat, of bereidheid je in te zetten voor wat succes heeft.
Hoop
is ergens voor werken
omdat het goed is,
niet omdat het kans van slagen heeft.
Hoop is niet hetzelfde als optimisme;
evenmin de overtuiging dat iets goed zal aflopen. Het is de zekerheid
dat iets zinvol is
onafhankelijk van de afloop,
onafhankelijk van het resultaat.”
Achtergrondinformatie Nationale Holocaust Herdenking
De herdenking wordt jaarlijks georganiseerd door het Nederlands Auschwitz Comité bij het Spiegelmonument 'Nooit Meer Auschwitz' in het Wertheimpark in Amsterdam. In dit monument, ook wel ‘Gebroken spiegels’ genoemd, zie je een gebroken hemel weerspiegeld. Maker Jan Wolkers gaf als toelichting: “De hemel blijft voorgoed geschonden. Het is een godsgruwelijke aanslag op alles waar een mens voor staat.” Meermalen is dit monument beschadigd of vernield, wat de tragiek en de urgentie alleen nog maar versterkt.
Op 1 november 2005 riep Kofi Annan, toenmalig secretaris-generaal van de Verenigde Naties, de bevrijdingsdatum van concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau (27 januari 1945) uit tot een dag van herdenking. Ter herinnering aan de Holocaust, waarbij Joden, Sinti en Roma werden vervolgd, op transport gezet, en vergast of anderszins vermoord. Wereldwijd worden de slachtoffers herdacht van de Holocaust en andere genocides, zoals die in Cambodja, Rwanda, Srebrenica en Darfur. Auschwitz is uitgegroeid tot universeel symbool voor de massavernietiging van onschuldige burgers, waarbij nooit mag worden vergeten dat Joden zinloos zijn vernietigd tijdens de Tweede Wereldoorlog.
“Kom vanavond met verhalen, hoe de oorlog is verdwenen. En herhaal ze honderd malen. Alle malen zal ik wenen”, dichtte Leo Vroman. Verhalen moeten telkens weer verteld worden, en de onwezenlijke abstracties van de shoah en andere genocides moeten gezichten krijgen. Ook de verhalen en gezichten van de levenden tellen. Alleen zo kan gedenken betekenis krijgen in het heden.
Tijdens de Nationale Holocaust Herdenking in 2020 vertelde Eva Weyl, overlevende van doorgangskamp Westerbork, hoe zij in contact was gekomen met de dochter en kleindochter van Albert Konrad Gemmeker, commandant in Westerbork. Met de kleindochter geeft ze lezingen op scholen. “Zij kan er niets aan doen dat ze een oorlogsmisdadiger als grootvader had, en ik kan er niets aan doen dat ik behoor tot die kleine groep overlevenden, maar die kleindochter en ik kunnen er samen wel wat mee doen. Al heel snel na onze voorzichtige kennismaking ontdekten we ons gemeenschappelijk doel: we willen een eind aan alle vormen van antisemitisme, racisme, leugens, geweld en ophitsen. En we willen deze zaken ook voorkómen.”
In het boek 75 Face Stories. Nederlandse Joden 75 jaar na de bevrijding, vertellen Joodse Nederlanders over hun verwachtingen en dromen, en laten zo zien dat er een vitale Joodse gemeenschap bestaat, ondanks de vernietiging en het immense verdriet die deze teweegbracht. Rabbijn Joram Rookmaaker: “Ik ben blij dat er mensen zijn die de dreiging stevig in de gaten houden, maar ik ben liever bezig met de inhoudelijke betekenis van een krachtige Joodse aanwezigheid in Nederland.”
