Hoe kun je aandacht geven aan Israël en Palestina in de kerkdienst?
Aandacht geven aan Israël en Palestina in de kerkdienst en in de liturgie is geen eenvoudige zaak. Het luistert nauw, het vraagt om zorgvuldige taal en voorbereiding. Dat zal iedere voorganger op eigen wijze doen. Welke kleur (en inkleuring) de liturgie krijgt, hangt uiteraard sterk af van de ‘ligging’ van de gemeente en welke keuzes de voorganger maakt. Hoe dan ook, er zijn zeker mogelijkheden om Israël en Palestina, joden en Palestijnen ter sprake te brengen in de eredienst.
Kyrië en voorbeden
In het Kyrië wordt de nood van de wereld voor God gebracht en uitgeroepen. Kyriëgebeden zijn geen voorbeden, dat komt later in de dienst. Het vertolkt de schreeuw, de nood, het lijden, de onmacht, de woede, de verbijstering. Het vergt goede voorbereiding om deze nood zo concreet mogelijk te benoemen, zonder in politieke standpunten te vervallen. Een Kyrië komt niet tot een ‘oplossing’, het is op dit moment in de dienst genoeg om het bij het benoemen van de nood en het leed te laten. Dat leg je bij God neer.
In voorbeden kan juist wel gebeden worden om Gods hulp, nabijheid, vertroosting, om recht en gerechtigheid, om vrede. Dit bidden is ook een appel op jezelf en de gemeenschap waartoe je behoort. Deze verschillende soorten gebeden kunnen verschillende vormen aannemen. Met woorden, met beelden, met videofragmenten, met symboliek, met stilte.
Met woorden
In het Kyrië kan veel genoemd en benoemd worden, waarbij wel beseft moet worden dat dit een gebed is, geen meningsvorming, geen politieke stellingname. Je kunt ervoor kiezen om het alleen bij (deze) korte woorden te laten, dus geen zinnen. Een andere mogelijkheid is de kerk in te lopen en aan mensen te vragen welke nood zij zouden willen noemen, met een enkel woord of een heel korte zin. Dat kan een waagstuk zijn, omdat je niet van tevoren weet wat mensen gaan zeggen.
Eeuwout Klootwijk (predikant in Vught):
In Vught kies ik soms voor een korte opsomming met enkele woorden, op het laatst afgewisseld met het herhaald Kyrië.
het onmenselijke leed
de verwoestingen van de oorlog,
het geweld dat altijd zinloos is,
de vijandsbeelden over en weer,
de nietsontziende haat,
leiders die deze naam niet waard zijn,
het onvoorstelbare verdriet van verlies van levens,
de woede en de onmacht,
de waanzin en de barbarij.
Kyriëgebed bij preek over de landbelofte door Ruud Stiemer, predikant in ‘s-Hertogenbosch:
Hier zijn wij, uw mensen,
verbonden met de mensen,
om ons heen
we dragen ze met ons mee
tot in de haarvaten van ons hart
ook hen, die geen leven hebben
gevangen in een oorlog:
slachtoffers van geweld
die doden betreuren;
de kinderen, die geen kind kunnen zijn;
de ouderen die voortdurend opgejaagd worden
met hen in ons hart vragen we:
hoe ver is het nog naar het beloofde land?
hoe ver nog naar de Stad van Vrede?
waarin volken samen komen
en kinderen spelen…?
Heer, ontferm U
Christus, ontferm U
Heer, ontferm U
Amen
Kyriëgebed bij preek over de betekenis van joodse wetten voor christenen door Erica Scheenstra, predikant in 's-Hertogenbosch:
Met lege handen staan we.
U gaf ons regels ten leven
maar we houden ons liever aan onze eigen maatstaven,
en als de chaos compleet is
roepen we U om hulp,
en vragen ons af waarom U niet ingreep.
Niet doden, gebood U ons,
elkaar niet met de nek aankijken,
omdat ieder mens uw goddelijke vonk in zich draagt –
maar we doen het toch.
Niet recht praten wat krom is, gebood U ons,
geen leugens over anderen de wereld in helpen
omdat ieder mens uw goddelijke vonk in zich draagt –
maar we doen het toch.
Eigen je niet toe wat van een ander is, gebood U ons,
met jouw grote mond, je vele geld en talloze wapens
ben je niet belangrijker dan die ander –
die draagt ook een goddelijke vonk in zich.
Maar dit is wat aan de lopende band gebeurt.
Met lege handen staan we voor U, o God,
U gaf ons regels ten leven omdat U van ons houdt,
help ons dan
te leven naar die bron,
vanuit uw liefde.
Dat bidden wij, uit het diepst van ons hart tot U omhoog.
Met beelden en videofragmenten
Wanneer er de mogelijkheid is tot projectie kunnen beelden of foto's vertoond worden. Dit vereist wel zorgvuldige voorbereiding, want beelden komen sterk binnen, meer dan woorden. En beelden moeten ook geduid worden. Zeker foto's zijn zeer indringend. Een mogelijkheid is om een kunstafbeelding te laten zien. Met een korte inleiding kun je het bij de beelden laten, waarbij wel een Kyrië gezongen kan worden. Een Taizékyrië leent zich daar goed voor, want door de herhaling kan dit verstillend en innerlijk zijn.
Eeuwout Klootwijk:
In de Lambertuskerk in Vught heb ik een van de versies van de Schreeuw van Edvard Munch laten zien. Die kun je op verschillende manieren lezen: als schreeuw vanwege het geweld van buitenaf of als schreeuw van binnenuit vanwege alle verscheurende verdriet, woede, verbijstering. Dit beeld uit een andere tijd en context kan betekenis krijgen in de context van Gaza, Israël, Palestina, zonder het verder in te vullen en te benoemen. Het beeld kan voor zich spreken.
Een andere keer heb ik het lied ‘Neredesin Sen’ (Waar ben je nu?) van zangeres Karsu laten horen. Zij zong het naar aanleiding van het verlies van haar geliefde nicht tijdens de aardbeving in Turkije en Syrië in 2023. Haar hartverscheurende lied kan in de context van een kerkdienst gezien worden als een Kyrië, dat ook op andere situaties, zoals die van Gaza, Israël, Palestina, betrekking heeft. Na dit lied was het even stil, waarna we een Kyrië zongen.
Met symboliek
Bidden kun je op diverse manieren. Met woorden, maar ook zonder woorden. Of met symbolische handelingen. Je kunt daarbij ook combinaties maken. Zo kun je gebedsintenties (van tevoren) laten opschrijven, deze inzamelen, op een schaal neerleggen en deze opheffen met een kort gebed. Je biedt zo de gezamenlijke gebeden aan God aan.
Eeuwout Klootwijk:
Bij een dienst nam ik een glazen vaas met stenen mee. Bij het Kyrië sprak ik telkens heel kort een woord of korte zin uit, waarin ik refereerde aan de situatie in Israël en Gaza/Palestina (en aan andere oorlogsgebieden). Bij elke korte verwoording van de nood liet ik een steen vallen in de breekbare vaas. Het geluid van de vallende steen op het glas maakte indruk. We zongen een aantal keer een Taizé-Kyrië.
Stilte
Bidden kan ook in stilte. Niet slechts een paar seconden, maar enkele minuten. Of nog langer. In Taizé en in kloosters is er een gebedsstilte van soms 10 minuten. Dat zal in protestantse kerkdiensten misschien wat veel gevraagd zijn, maar het doet wat in de gemeente om voor langere tijd stil te zijn. Het kan ook een geleid gebed in stilte worden.
Eeuwout Klootwijk:
Meestal formuleer ik zelf de gebeden, maar soms neem ik citaten over van anderen, als gebedstekst. Een keer heb ik citaten genomen van de partners van de Protestantse Kerk, Joods, Palestijns. Citaten waarin ook moed en veerkracht sprak. Na elk citaat waren er momenten van stilte.
Gebeden
Hierbij een aantal links naar gebeden die eerder werden gepubliceerd op de website van Petrus en Kerk in Actie:
- Oktober 2023: Gebed voor Israël en Gaza | Petrus Magazine
- Februari 2024: Gebed voor de mensen in Gaza | Kerk in Actie
- April 2024: Gebed om vrede voor het Midden-Oosten | Kerk in Actie
- Januari 2025: Gebed voor het Midden-Oosten | Kerk in Actie
Liederen
Kyrië
- Wa Habibi – Arabische christelijke klaagzang (Josleen en Jamilee, Petrus in het Land)
- Kyrie Eleison (Reyer met Marrit Claus)
- Kyrie Eleison (Sela)
Liederen over vrede en recht
- Shir LaShalom
- The Jerusalem Youth Chorus, een Israëlisch-Palestijns jongerenkoor uit Jeruzalem dat muziek én dialoog gebruikt om bruggen te bouwen tussen jongeren uit Oost- en West-Jeruzalem (Arabisch en Hebreeuws)
A Different Way
An Ode to All We've Lost - Psalm 122: Shalom & Salam (Dahlia Shaham, Petrus in het Land)
- War ends today (KANE)
Preek
In de zomer van 2025 hielden de predikanten van de Protestantse Gemeente 's-Hertogenbosch een zomerserie, aansluitend bij de actualiteit van Gaza en Israël. De thema's waren: Landbelofte | Geweld in het Eerste Testament | Verbondenheid met het Jodendom | Betekenis van Joodse wetten voor Christenen.
Hieronder twee fragmenten uit de prekenserie:
Fragment uit de overdenking ‘Onopgeefbaar verbonden' (ds. Ruud Stiemer)
‘Het woord ‘onopgeefbaar’ roept bij velen verwarring op. 'Alsof de kerk kritiekloos achter de politiek van de huidige regering van Israël staat’, zeggen sommige opniemakers. ‘En', vragen ze zich af, 'zijn we even ‘onopgeefbaar’ verbonden met liberale joden als met seculiere joden als met joodse kolonisten op de westelijke Jordaanoever? Of niet met die …?' Iets van die verwarring waarover deze opiniemakers schrijven herken ik bij mezelf. Tegelijkertijd heeft dat woord ‘onopgeefbaar’ voor mij toch ook de klank van het blijven zoeken naar het gesprek. Het heeft voor mij de klank van trouw zijn, omdat je nu eenmaal met elkaar verbonden bént en blíj́ft door die gezamenlijke Schriften.'
Fragment uit de overdenking ‘Geweld in het Eerste Testament’ (ds. Erica Scheenstra)
Wij dragen in de westerse wereld de last van schuld en schaamte van de uitroeiing van 6 miljoen Joden. Dat trauma maakt nu landen, partijen beducht om voluit de regering van Israël aan te spreken op wat er nu gebeurt in Gaza. Maar het verdrietige is dat bij ieder kind die zijn ouder verliest omdat hij wordt doodgeschoten in de rij om hulp, de cyclus van trauma opnieuw begint. En daarom werkt niets doen zo traumatiserend voor de wereldgemeenschap.
Beloofd land betreden is beseffen: jouw misdaden schaden jou en mij evenzeer. En weten dat mijn waardigheid verbonden is met jouw waardigheid. En dat elke slechte daad ons allemaal kwetst. Beloofd land betreden is kinderen een toekomst geven. Zij kunnen bruggen van verbinding slaan met diegenen die we eerder misschien met verbittering hebben bekeken.
