Kristallnachtherdenking - 'Heer, herinner U de namen'

We zien haar wat heen en weer schuifelen, kromgebogen achter haar rollator. Ze is zeker de 80 gepasseerd. Zoekend kijkt de vrouw om zich heen. “Zoekt u iets?”, vraagt Wietske haar. “Ja, ik zoek mijn man.” Wietske schrikt. Zoekt ze de naam van haar man tussen de vele namen? Of is ze haar man kwijtgeraakt tussen de vele muren van het Nationaal Holocaust Namenmonument? Gelukkig blijkt dat laatste het geval te zijn. Even later zien we haar samen met haar man verder schuifelen langs de muren met namen. In haar hand houdt ze een briefje stevig beet. Er staat een aantal namen opgeschreven. Achter een paar heeft ze een kruisje gezet. Tussen de eindeloze rijen met namen heeft ze die al gevonden. Ze heeft nog enkele namen over. Hoe oud zou deze vrouw in de oorlog geweest zijn? Een kind nog, waarschijnlijk. Zij heeft de oorlog overleefd, in tegenstelling tot alle bekenden van wie zij de namen op haar briefje heeft geschreven. 

102.000 namen

Het Nationaal Holocaust Namenmonument in Amsterdam werd op 19 september jl. in het bijzijn van koning Willem Alexander geopend. Op 72 muren van roodbruine bakstenen staan 102.000 namen te lezen van Joden die in de oorlog zijn omgekomen. Van de 107.000 weggevoerde Joden zijn er slechts 5200 teruggekomen, en van de 245 Sinti en Roma slechts 30. De laatste muur, de ‘1000 Namenwand’, is nagenoeg leeg. Hier kunnen namen worden toegevoegd van slachtoffers die nog niet bekend zijn. 

Immense indruk

De vele namen maakten op mij een immense indruk. 102.000 keer één unieke naam. Van sommige familienamen zag ik rijen stenen met namen onder en naast elkaar. Elke naam is op dezelfde wijze weergegeven, zonder onderscheid. Die van ‘Esther Hillesum 15.1.1914 - 29 jaar’ - ons bekend als Etty - precies hetzelfde als de mij onbekende ‘Christina Reys 16.11.1913 - 8 jaar’. Bekende en onbekende namen, zorgvuldig één voor één geteld en genoemd. Opdat zij niet vergeten worden. Het monument is een plek van herdenken en rouw, van herinnering, bezinning en waarschuwing, van erkenning en verantwoordelijkheid. 

Boven de 72 wanden zijn in blinkend staal de Hebreeuwse letters l,z,k en r aangebracht. Zij staan voor Le Zecher, ‘in herinnering’. De namen zijn in alfabetische volgorde op de bakstenen aangebracht. Onder de naam staan de geboortedatum en de leeftijd waarop dit leven werd afgebroken. De datum van overlijden ontbreekt.

November: aangrijpende maand

November is de maand van het gedenken. In deze maand klinken in veel kerken de namen van degenen die in het voorbije kerkelijk jaar zijn overleden. Elk jaar is dit weer een aangrijpend gebeuren. Nog eenmaal klinken in de kerk de namen van mensen, in het vertrouwen dat God hen bij name kent en niet vergeet. 

Ook voor de Joodse gemeenschap is november een aangrijpende maand. In de nacht van 9 op 10 november 1938 begon in Duitsland de eerste pogrom, uitbarsting van geweld. Ruiten gingen aan scherven, Joodse huizen, winkels en synagogen werden in brand gestoken, en Joden werden mishandeld. Het bleek de opmaat voor een ongekende Shoah, Jodenvervolging. Deze nacht wordt de Kristallnacht genoemd.

Erkenning en verantwoordelijkheid

Elk jaar wordt de Kristallnacht herdacht in de Portugese Synagoge van Amsterdam. Maar vanwege de coronapandemie moest vorig jaar worden uitgeweken naar de nagenoeg lege Obrechtsjoel. Die lege synagoge maakte de herdenking extra aangrijpend. De leegte onderstreepte het gemis van zovelen. In deze lege ruimte mocht ik, 75 jaar na de bevrijding, woorden van erkenning en verantwoordelijkheid uitspreken. Erkenning van schuld aan wat er door de eeuwen heen, en meer specifiek in de jaren voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog, is gebeurd met onze Joodse medeburgers. Woorden van verantwoordelijkheid voor onze gezamenlijke toekomst. 

Relatie kerk en Joden

Op de ‘Verklaring van Erkenning en Verantwoordelijkheid’ zijn veel reacties binnengekomen. Nabestaanden van het verzet vroegen aandacht voor allen die zich in de oorlogsjaren met gevaar voor eigen leven vanuit hun geloof hebben ingezet voor Joodse medeburgers. Ook deze namen mogen niet vergeten worden maar moeten worden genoemd en geteld. Opdat wij niet vergeten. Ik noem er slechts één: ds. Leendert Overduin. Tijdens de oorlogsjaren heeft hij in Enschede en omstreken honderden Joden gered door voor hen een onderduikadres te regelen. Na de oorlog zette hij zich in voor kinderen van NSB-ouders. 

Het moderamen van de Protestantse Kerk heeft besloten om een boek samen te laten stellen over de relatie kerk en Joden tussen 1930 en 1950. In dit boek komen lijnen vanuit de Joodse gemeenschap, de kerk en het verzet bij elkaar. Het boek staat onder redactie van prof. George Harinck, rabbijn Albert Ringer en prof. Bart Wallet en verschijnt eind 2022, begin 2023. 

Herinner U de namen

Maar nu eerst deze novembermaand. Een bijzondere maand waarin veel namen klinken. Mocht u gelegenheid hebben, breng dan een bezoek aan het Nationaal Holocaust Namenmonument, een bijzondere plek van gedenken en van gebed.

Heer, herinner U de namen,
ieder die gestorven is. 
Zie ons aan zoals wij kwamen
uit de diepte, het verlies
van de mensen, die wij dragen
op de lippen, in ons hart,
die wij missen sinds de dagen 
dat de dood ons huis verwart.

God, gedenk de vele aardse
tranen van verdriet en zorg,
vang ze op, Heer, en bewaar ze
in uw kruik van troost en borg;
en ontvang de levensparels
die wij koesteren als een schat,
wil hen in uw Rijk aanvaarden
en gebruiken voor uw stad.

(Tekst: Kees van der Zwaard. Melodie: lied 730, Liedboek, zingen en bidden in huis en kerk)

Foto: Scriba René de Reuver bezoekt het holocaustmonument in Amsterdam. (Fotograaf: Sandra Haverman)