12 vormen van pastoraat op een rij

Dr. Theo Hettema

Wetenschappelijk beleidsmedewerker pastoraat dienstenorganisatie Protestantse Kerk

Uitleg & Achtergrond

In deze serie zijn artikelen gebundeld die een bepaald onderwerp uitleggen of achtergrondinformatie bieden.

Pastoraat is zorg en aandacht geven aan een ander op zo'n manier - in gesprek of in een ontmoeting - dat die ander iets van geloof, hoop en liefde ervaart zoals we die in de kerk met elkaar delen. Dat pastoraat kan gebeuren in een gesprek, in een groep maar ook in een onverwachtse ontmoeting. Een inleiding op pastoraat als kernopdracht van de kerk én een overzicht van pastorale vormen helpen u om daar zicht op te krijgen.

De kerkorde van de Protestantse Kerk spreekt op een paar plaatsen over pastoraat, onder andere in Ordinantie 8 art. 4: 

1. De gemeente is geroepen tot de vervulling van haar pastorale opdracht door het verlenen van herderlijke zorg.
2. Deze pastorale opdracht betreft zowel de leden van de gemeente, de niet-gedoopte kinderen van leden van de gemeente en hen die blijk geven van verbondenheid met de gemeente, als ook anderen die herderlijke zorg behoeven.
3. De herderlijke zorg ten opzichte van elkaar en ten opzichte van anderen krijgt gestalte in het leven van de leden van de gemeente, die worden opgewekt tot omzien naar elkaar en naar anderen die dit behoeven, als ook in de pastorale arbeid die door en onder leiding van predikanten en ouderlingen wordt verricht.
4. De gemeente vervult haar pastorale opdracht mede in de omgeving waarin zij leeft, en zij geeft uitdrukking aan haar verbondenheid met bijzonder pastoraal werk dat daar gebeurt.

Van de hele gemeente

In dit kerkorde-artikel wordt heel wat gezegd over pastoraat. Pastoraat is geen bijkomend iets maar een kernopdracht van de kerk. De pastorale aandacht is er voor een wijde kring van mensen. En: pastoraat is niet alleen iets voor dominees en ouderlingen maar van de hele gemeente. De hele gemeente wordt uitgenodigd voor ‘omzien naar elkaar’. Elke vorm waarin dat omzien gestalte krijgt, is dus pastoraat. Pastoraal bezoekwerk door ambtsdragers of bezoekvrijwilligers is een belangrijke vorm van pastoraat. Maar er zijn veel meer vormen van pastorale zorg en aandacht. 

We zetten op een rij welke vormen van pastoraat er in en rond de plaatselijke gemeente zijn. Daarbij spreken we van een pastor als degene die pastorale zorg en aandacht geeft. Dat kan een predikant of een kerkelijk werker zijn, maar ook een ouderling, diaken, bezoekmedewerker, vrijwilliger of gemeentelid. (In de praktijk zullen de laatsten zich niet zo snel ‘pastor’ noemen.) De pastorant is degene die pastorale zorg en aandacht ontvangt. In ieder geval in eerste instantie, want de rollen kunnen omdraaien.

Bij al die vormen van pastoraat geldt dat het contact gedijt wanneer er sprake is van liefde, aandacht en toewijding. Betrouwbaarheid is daarbij een belangrijk woord: niet over iemand praten zonder diens toestemming, en doen wat je als pastor hebt toegezegd. Ieder pastoraal contactVerder lezen“In een pastoraal gesprek doet je eigen geloof altijd mee” bloeit op als de pastor probeert om aandacht te geven zonder oordeel (‘Daar heb je dat verhaal weer …’). 

In de vormen van pastoraat noemen we vormen van pastoraat in de gemeente met duidelijk toegekende rollen (A) en andere vormen van pastoraat (B). Tot slot wordt er iets gezegd over de ondersteuning van dit pastoraat (C ). 

A. Duidelijk toegekende rollen

Vormen van pastorale zorg en aandacht door mensen die daarvoor een taak en een rol kregen toegewezen, zijn:

1. Huisbezoek
   Een pastor bezoekt gemeenteleden thuis. Dit is een traditionele vorm van pastoraat die zijn waarde heeft bewezen. Het huisbezoek is een mooie gelegenheid voor de pastorant, degene die het bezoek krijgt, om te vertellen wat hem of haar bezighoudt. In het huisbezoek wordt vaak uit de Bijbel gelezen en gebeden. Het contact voor het huisbezoek wordt meestal aangegaan door de pastor.
2. Pastoraal bezoek in bijzondere omstandigheden
   Een pastoraal gesprek door een pastor met een pastorant vanwege een bepalende gebeurtenis. Dit kan gaan om ingrijpende gebeurtenissen als overlijden, rouw, ziekte, werkloosheid, bezwarende mantelzorg en andere persoonlijke omstandigheden. Vaak is er sprake van een onverwacht crisismoment. Het kan ook gaan om belangrijke gebeurtenissen als een huwelijk, geboorte of adoptie, huwelijksjubileum, verhuizing of opname in een verpleeghuis.
3. Groothuisbezoek
   Een pastor organiseert een ontmoeting met een aantal pastoranten, bijvoorbeeld een aantal gemeenteleden dat bij elkaar in de buurt woont. Vaak is het huisbezoek bij iemand thuis die als gastheer/gastvrouw optreedt. Bij het groothuisbezoekIn de ideeënbank staan diverse programma's voor een groothuisbezoek wordt vaak een bepaald thema besproken, maar soms is er ook een open gesprek over alles wat de deelnemers bezighoudt. De pastor (predikant, ouderling, bezoekvrijwilliger) treedt op als gespreksleider.
4. Huisbezoek aan een bepaalde doelgroep
   Soms wordt in een gemeente afgesproken om met de pastores een bepaalde doelgroepVerder lezenEr zijn voor 75-plussers te bezoeken, bijvoorbeeld een bepaalde leeftijdsgroep. Vaak is dan het doel om de vragen van die groep beter te leren kennen. ‘Wat houdt jonge gezinnen in onze wijk bezig?’ kan bijvoorbeeld een vraag zijn die aanleiding wordt tot huisbezoek aan deze doelgroep.
5. Maatjespastoraat
   Bij maatjespastoraat krijgt een pastorant iemand uit de gemeente toegewezen die regelmatig contact heeft met de pastorant. In dat contact kan praktische hulp worden geboden (rijden naar het ziekenhuis, een klusje opknappen), en dat is een mooie gelegenheid tot persoonlijke aandacht. Vaak is het verlichten van eenzaamheid door een regelmatig bezoekje het doel. Er is ook intergenerationeel maatjespastoraat, waarbij een jonger en een ouder iemand uit de gemeente aan elkaar worden gekoppeld. Dat levert boeiende gesprekken op!
6. Gespreksgroepen met een pastoraal thema
   Een pastor (professional of vrijwilliger) kan een gespreksgroep in de gemeente opzetten met een pastoraal thema, zoals: omgaan met verlies, eenzaamheid, relatie met partner, relatie met kinderen. Waar een huisbezoek meestal eenmalig is, is een gespreksgroep vaak een serie bijeenkomsten met veel gelegenheid tot verdieping, vooral als de groep besloten is en uit vaste leden bestaat.
7. Doelgroepenpastoraat
   De kerkelijke gemeente schept een vorm waarmee een bepaalde doelgroep wordt aangesproken, en waarin zorg en aandacht gestalte kunnen krijgen. Dat kan via een ontmoetingsmorgen in de kerk, een high teaVerder lezenHigh tea voor het dorp: “Gods liefde uitdragen met handen en voeten”, een handwerkgroep (die vaak ook een diaconaal doel heeft) maar ook via een mannenweekend, een chillruimte voor tieners of een barbecue.
8. Bijzonder pastoraat
   Bijzonder pastoraat of ‘categoriaal pastoraatMeer informatie over het categoriale pastoraat binnen de Protestantse Kerk’ krijgt gestalte in bijvoorbeeld ziekenhuizen, verpleegtehuizen en gevangenissen. Aan die organisaties zijn meestal geestelijk verzorgers verbonden. Maar bijna al die organisaties kennen ook groepen vrijwilligers uit kerkelijke gemeenten in de omtrek. Zij rijden cliënten of patiënten naar een kerkdienst van een instelling en hebben andere vormen van contact waarin pastorale aandacht wordt gegeven. 

B. Andere vormen van pastoraat

Pastorale zorg en aandacht zonder van tevoren afgesproken taken en rollen zijn: 

9. Netwerkpastoraat
   Bij het netwerkpastoraat organiseert de kerkelijke gemeente dat een aantal gemeenteleden contact met elkaar leggen. Dat werkt vaak goed bij een groepje van bijvoorbeeld 8-10 adressen, gezinnen of personen. Hoe het contact en het onderlinge meeleven vorm krijgt, is vervolgens aan het groepje zelf. Er zijn gemeenten waar bijvoorbeeld in WhatsAppgroepen van kleine netwerken van gemeenteleden lief en leed wordt gedeeld. Of het aloude noaberschapVerder lezenNoabers als ogen en oren van de gemeente krijgt opnieuw gestalte.
10. Bijkomend pastoraat
    Hier gaat het om een activiteit van een kerkelijke gemeente, waar in de marge veel ruimte is voor pastorale contacten, bijvoorbeeld een bazaar, een openstelling van het kerkgebouw op Open Monumentendag, een dagje uit van de ouderen in de gemeente, of een bijbelkring of gespreksgroep waar ook pastorale vragenVerder lezenZo voert u een goed pastoraal gesprek de ruimte krijgen. Denk ook aan: samen opruimen en afwassen na een bijeenkomst en de gesprekken die dan kunnen ontstaan.
11. Individueel onderling pastoraat 
    Dit is de onderlinge zorg en aandacht die gemeenteleden aan elkaar geven door iemand op te zoeken. Het koffiedrinken na een kerkdienst of napraten bij het parkeerterrein is ook een gelegenheid waar dit individuele onderlinge pastoraat gebeurt. En wat te denken van de gesprekken in de auto bij het naar huis rijden van een gemeentelid, of een korte ontmoeting bij de supermarkt of het schoolplein van een paar gemeenteleden?
12. Meeleven
    Bij een geboorte in de gemeente, een overlijden, een ziekenhuisopname, het eindexamen van scholieren met hun vreugde of teleurstelling. Of misschien ook buiten de gemeente: de baas van de enige supermarkt in het dorp die zo trouw door blijft gaan en niet te beroerd is om boodschappen thuis te bezorgen. Mensen zijn gebaat bij een kaartje, attentie of telefoontje, iets waaruit blijkt dat iemand je echt even de aandacht geeft. Ook dat is deel van de veelkleurige pastorale waaier van geloof, hoop en liefde. 

C. Organisatie en ondersteuning van de vormen van pastoraat

Iedere gemeente is rijk aan pastoraat, maar dat neemt wel eens andere vormen aan dan een kerkenraad bedenkt bij pastoraat. Bewustwording van deze pastorale veelheid is een eerste stap.

Een volgende stap is waarderen: erkenning en waardering geven aan degenen die pastorale aandacht geven, ook in de ‘vrije vormen’ zonder dat iemand pastoraal ouderling of bezoekmedewerker is. 

Een derde stap is faciliteren: de ondersteuning realiseren die iemand nodig heeft om aandacht en zorg te bieden. Een wijkouderling wil graag op de hoogte blijven van mutaties. Bezoekmedewerkers hebben misschien behoefte aan de training in pastoraal gesprekBekijk hier de pastorale trainingen die de dienstenorganisatie aanbiedt zoals de dienstenorganisatie aanbiedt. Of bezoekers hebben behoefte aan afstemming: wie bezoekt wie en wanneer, en op wie ze kunnen terugvallen bij vragen. 

In de twaalf genoemde vormen van pastoraat is er gaandeweg minder organisatie of formele aansturing. Maar ook de informele vormen van pastoraat hebben behoefte aan faciliteren. Al is het maar een prikbord of tafel in de hal van de kerk waar een geboortekaartje of rouwkaart gedeeld kan worden. Of al spreekt iemand maar met de koster af wie wat later het hek afsluit of de deur op slot doet, zodat nog even nagepraat kan worden na een activiteit. 

Over de organisatie van het pastoraat in de gemeente biedt de brochure ‘Beleid en organisatie van het pastoraat’ goede diensten. 

Met het pastoraat in en om de gemeente kunnen we van de kerk een vindplaats van geloof, hoop en liefde maken. Dat is een mooie opdracht voor iedereen in de gemeente.