Theologisch profiel
In deze serie wordt een kort, maar krachtig beeld geschetst van mensen die belangrijk zijn of zijn geweest voor de theologie. Aan de hand van vier vaste vragen leert de lezer snel zijn of haar gedachtegoed kennen.
De grote vraag voor zendingshoogleraar Johan Herman Bavinck was of het ook in onze moderne wereld nog mogelijk is om de werkelijkheid van God in ons dagelijks bestaan te ervaren. Zijn visie daarop is van blijvende betekenis.
Over de werkelijkheid van God in ons dagelijks bestaan
Johan Herman Bavinck (1895-1964) staat te boek als de eerste gereformeerde zendingshoogleraar, eerst in Kampen en daarna aan de VU. Twee citaten karakteriseren hem. Het eerste citaat vertolkt zijn theologische overtuiging: ‘The Gospel of Jesus Christ is the only sacred book of humanity that contains a message for men who feel incapable of finding the way to God themselves.’ Het tweede citaat laat zien wat hem dreef: ‘De toekomst van Europa en van de andere werelddelen is alleen te denken als een dialoog tussen twee machten die hetzelfde blijven: de mens en Jezus Christus.’
Bavinck werd geboren in 1895 als zoon van ds. C.B. Bavinck, een broer van de bekende dogmaticus Herman Bavinck. Er zijn drie fasen te onderscheiden in zijn theologische ontwikkeling, die elkaar onderling bevrucht hebben: van 1912-1928 hield hij zich vooral bezig met religieus-psychologische vragen; van 1929-1954 was hij werkzaam op missionair terrein; en van 1954 tot zijn overlijden in 1964 legde hij zich als hoogleraar ambtelijke vakken toe op de praktische theologie. Zijn werken en denken worden getypeerd door één hartstocht: ontdekken hoe de (a-)religieuze mens op een adequate en overtuigende wijze benaderd kan worden met de boodschap van Christus.
Wanneer hoorden we voor het eerst van hem?
We hoorden van Johan Herman Bavinck vanaf de jaren 30, als hij vanwege zijn zendingswerk op Java een steeds krachtiger bijdrage levert aan de ontwikkeling van een ‘gereformeerde zendingstheologie’, wat leidt tot de publicatie van zijn standaardwerk Inleiding in de zendingswetenschap (1954). Kenmerkend is zijn intrinsieke gevoeligheid voor het mystieke denken, zoals hij dat aantrof in niet-christelijke religies en waarvan zijn boek Christus en de mystiek van het Oosten (1934) een weerslag is. Ondanks de aantrekkingskracht die dit denken op hem heeft, stelt hij zich er ook consequent tegen te weer door scherp te blijven onderscheiden tussen de innerlijke vergoddelijking en de navolging van Christus.
Waarmee is hij bekend geworden?
Bavinck is vooral bekend geworden door zijn originele doordenking van de theologia religionum. Dit was het belangrijkste thema op de Internationale Zendingsconferentie van Tambaran (1938). Luisterend naar de Schrift en naar gezaghebbende theologische en godsdienstwetenschappelijke stemmen (van vooral Calvijn, H. Bavinck, Barth, Kreamer), en met gebruikmaking van psychologische categorieën, kwam hij tot een eigen ontwerp. Dat ontwikkelde hij steeds verder en werkte het uit in zijn boek Religieus besef en Christelijk geloof (1949). Zijn opvolger aan de VU, Johan Verkuyl, noemde het later een 'moderne klassieker', om daarmee de blijvende betekenis van zijn visie te onderstrepen.
Wat kunnen gemeenten met zijn gedachtegoed?
Voor mensen van nu blijven vooral Bavincks uitgaven op praktisch-theologisch gebied boeiend, zoals Mensen rondom Jezus (1952, over de evangeliën), En voort wentelen de eeuwen (1952, over de Openbaring van Johannes) en Ik geloof in de Heilige Geest (1961, over toenemende secularisatie). De ingezette neergang brengt hem tot de ‘allesbeheersende vraag of het ook in onze moderne wereld nog mogelijk is om de werkelijkheid van de God in wie wij geloven, in ons dagelijks bestaan te ervaren’. Het had iets profetisch om kritisch de vinger te leggen bij de (al te) rationele verwoording van het geloof als de zwakke plek en grootste aanjager van interne secularisering en beginnende geloofsafval in de goed georganiseerde Gereformeerde Kerken van toen. Dit luiden van de noodklok over gebrek aan existentiële authentieke geloofservaring door de Geest heeft aan actualiteit niet ingeboet.
Zien we de doorwerking van zijn gedachtegoed ergens terug?
Via de vele promovendi (18) heeft de stem van Bavinck wereldwijd, direct en indirect, een belangrijke impact gehad op de ontwikkeling van een Reformed Missiology. Daar waar deze vandaag nog steeds wordt beoefend (Nederland, Noord-Amerika, Engeland, Zuid-Korea) wordt zijn erfenis geregeld gebruikt als uitgangspunt voor verdere missiologische doordenking.
Lees ook het theologisch profiel van Jürgen Moltmann:
Ds. Paul Visser promoveerde in 1997 op de missionaire theologie van Johan H. Bavinck.
Illustratie: TinekeWerkt.nl
