Wie was Kornelis Heiko Miskotte?

Hij publiceerde honderden artikelen en tal van boeken, waaronder minstens vijf theologische ‘topstukken’. In woord en werk pendelde Miskotte tussen God en de goden, tussen kerk en wereld, tussen het sublieme en het aardse, tussen religie en cultuur. Altijd met een scherp oog voor de tijdgeest en vanuit een alzijdige belangstelling verzamelde hij indrukken vanuit de samenleving en confronteerde die met Schrift en traditie. In zijn theologische werk streed dogmatiek met bevinding, passie met nuchtere analyse en wisselde hij ‘pamflettisme’ af met grote gedachtevluchten.

Wanneer hoorden we voor het eerst van hem?

Aanvankelijk publiceerde hij vanaf begin jaren ’20 vooral over literatuur (Dèr Mouw, Henriëtte Roland Holst, Thomas Mann, Kafka) en over de 19de-eeuwse theoloog Gunning, later volgden preken(bundels) en Bijbels-theologische verkenningen (Job, Ruth, Openbaring). Hij werd ambassadeur van het werk van Karl Barth, maar bekend werd hij echt in 1934 met zijn proefschrift over Het wezen der Joodse religie. Met dit fenomenologische pleidooi om het Jodendom niet als een voorstadium van het christendom, maar als een religie sui generis te zien schreef Miskotte een oertekst van de dialoog tussen Joden en christenen in Nederland en werd hij een pionier van de herontdekking van het belang van het Oude Testament voor de kerkelijke verkondiging.

Waarmee is hij bekend geworden?

Aan Miskotte hebben we dus de oplevende belangstelling voor het Jodendom en het Oude Testament te danken, zie ook zijn hoofdwerk Als de goden zwijgen uit 1956. Miskotte is voor het grotere publiek het meest bekend geworden als origineel ideoloog van het verzet tegen het nationaalsocialisme. Hij bestreed in de jaren ’30 het nazisme als het aloude (Germaanse) heidendom in een nieuw gewaad en maakte zich in de oorlogsjaren sterk voor een ‘betere weerstand’, gefundeerd op het lezen van de Schrift als anti-heidens getuigenis. Befaamd werden zijn ‘theopolitieke’ strijdschrift Edda en Thora uit 1939, zijn dragende rol in het kerkelijke verzet en zijn bevrijdingspreek Gods vijanden vergaan uit 1945. Die inzet maakte van Miskotte een toonaangevende hervormde theoloog. Tijdens zijn werk als kerkelijk hoogleraar was hij behalve hoofdredacteur van het tijdschrift In de Waagschaal betrokken bij diverse synodale geschriften en vooral – tot zijn vreugde – bij de totstandkoming van de nieuwe Psalmberijming.

Wat kunnen gemeenten met zijn gedachtegoed?

Miskotte’s Bijbels-theologische en hermeneutische teksten zijn hoogst actueel, ook voor moderne prediking en leerhuiswerk. Bijbels ABC (1941) en Om het levende Woord (1948) – binnenkort samen in deel 16 van het Verzameld Werk – zijn nog altijd hermeneutische en homiletische basisteksten voor het werk in de gemeente.

Daarin stelt hij de radicale andersheid van JHWH, de God van Israel, centraal. Wie het stof van de bijbel afslaat en gaat kijken naar wat er werkelijk staat, ontdekt een eigen bijbelse woordwereld die kritisch staat tegenover de bestaande (religieuze) orde. Vernieuwend daarbij is zijn stelling dat de bijbel een anti-heidens en anti-religieus getuigenis is en dat dus niet het onderscheid tussen gelovigen en ongelovigen beslissend is, maar de ‘miskende majesteit’ van de vreemde god van Israel.

Zien we de doorwerking van zijn gedachtegoed ergens terug?

Iedereen die zich in de Nederlandse kerken bezighoudt met de dialoog met het Jodendom, met de verhouding tussen theologie en cultuur, die zich inzet voor een maatschappelijk spreken van kerk en theologie én voor een theologie waarin de Bijbel het mag zeggen, is schatplichtig aan Miskotte. De Amsterdamse School van Beek en Breukelman, Deurloo en Naastepad, Ter Linden en Monshouwer, Ter Schegget, Reeling Brouwer, Zuurmond en Nico Bakker is zonder het werk van Miskotte ondenkbaar.

Ten slotte

In het Verzameld Werk van Miskotte verschenen vier delen met dagboekaantekeningen uit de periode 1917-1940. Wie deze aantekeningen legt langs Miskotte’s hoofdwerken ziet hoe de eruditie van deze – toch vaak stellig formulerende – dominee en theoloog gepaard ging met twijfel, aanvechting, impulsiviteit en temperament, tot euforie en vertwijfeling aan toe. Hij had, ook in zijn dogmatische denken, belangstelling voor bevinding, voor de innerlijke kant van geloven. Teksten als Van verborgen omgang (1924/25) en De weg van het gebed (1962), beide te vinden in deel 14 van het Verzameld Werk, staan als een gelovige accolade om zijn werk als theoloog.

Lees verder:

https://www.miskottestichting.nl/

Alle boeken van Miskotte bij KokBoekencentrum

Te midden van het tumult - tien nieuw ontdekte preken

Illustratie: Tineke Werkt