Het avondmaal in de Protestantse Kerk

Het avondmaal in de Protestantse Kerk

Het avondmaal is, samen met de doop, een van de twee sacramenten in de Protestantse Kerk. In de kerkorde wordt het ‘heilig avondmaal’ genoemd (evenals ‘heilige doop’), maar in liturgische tradities wordt het ook aangeduid met de Bijbelse term ‘Maaltijd van de Heer’ (1 Korintiërs 11:20). Het is een moment van gemeenschap met Christus en met elkaar, waarin brood en wijn worden gedeeld als tekenen van het lichaam en bloed van Christus. Zijn laatste maaltijd met zijn leerlingen, op de avond voor zijn dood, wordt in herinnering geroepen. De betekenis van zijn sterven en opstanding wordt erin uitgedrukt als heilzaam voor gelovige mensen. 

Op deze pagina informatie over:

• Achtergronden van de avondmaalsviering
• De praktijk van de avondmaalsviering
• De rol van de diaken bij het avondmaal
• Kinderen aan het avondmaal
• Avondmaal voor jongeren
• Avondmaal op Witte Donderdag en Stille Zaterdag
• Een andere vorm: agapè-viering
• Avondmaal in kleine kring
• De avondmaalscollecte
• Frequentie van het avondmaal
• Het dankgebed na het avondmaal

Achtergronden van de avondmaalsviering

De viering van het avondmaal in de Protestantse Kerk is gebaseerd op de Bijbelse verhalen over het laatste avondmaal dat Jezus Christus met zijn discipelen hield. We vinden dit verhaal terug in de vier evangeliën. Als Joodse man vierde Jezus met zijn leerlingen de sedermaaltijd aan de vooravond van het Pesachfeest. De woorden ‘Neemt, eet, dit is mijn lichaam’ worden gezien als de instelling van het avondmaal zoals dat later door de kerk werd gevierd. In de eerste brief aan de Korintiërs beschrijft de apostel Paulus dit ritueel, en voegt er de woorden aan toe ‘doe dit telkens opnieuw om mij (= Jezus) te gedenken’ (1 Korintiërs 11: 24-25).

De Reformatie heeft het avondmaal een andere inhoudelijke betekenis gegeven dan de rooms-katholieke eucharistie heeft. Hoewel er tussen de Reformatoren grote verschillen van opvatting waren, kunnen we in grote lijnen zeggen dat de nadruk meer kwam te liggen op het samen als gemeente delen van brood en wijn, en zo gemeenschap te krijgen aan de heilsgeschiedenis van Christus, in plaats van op de specifieke elementen van brood en wijn zelf.

In de Protestantse Kerk kunnen verschillende accenten worden gelegd. Gemeenten die de term ‘heilig avondmaal’ hanteren, leggen vaak de nadruk op het verzoenend sterven van Christus voor de zonden van de mensen. Die opvatting heeft diepe wortels in de klassiek gereformeerde liturgie en traditie. Gemeenten die zich meer geïnspireerd weten door de oecumenisch-protestantse liturgie, leggen meer de nadruk op de gemeenschap en de dankbaarheid. Dit zijn geen tegengestelde zienswijzen, maar duidelijk accentverschillen binnen de ene protestantse traditie. 

De praktijk van de avondmaalsviering

Tijdens de viering worden brood en wijn (of druivensap) gedeeld als tekenen van Christus' lichaam en bloed, gegeven voor onze bevrijding. Gelovige mensen die eraan deelnemen, krijgen deel aan het vernieuwde leven door Christus’ opstanding. 

Een avondmaalsviering bestaat doorgaans uit verschillende elementen, maar kent in het Dienstboek van de kerk twee hoofdvormen:

ORDE A

• Nodiging en vredegroet
• Bijeenbrengen van de gaven
• Het tafelgebed, waarin God wordt gedankt voor zijn heilswerk, Christus wordt herdacht, en de heilige Geest aangeroepen
• De instellingswoorden van Jezus (‘Neemt, eet, dit is mijn lichaam...’)
• Het delen van brood en wijn
• Een dankzegging na de maaltijd 

Deze vorm is nauw verbonden met de voorafgaande dienst van de Schriften. ‘Schrift’ en ‘Tafel’ zijn twee onlosmakelijke delen in de ene eredienst. Het Tafelgebed is lofprijzend van karakter en legt de nadruk op dankzegging (‘eucharistie’). 

ORDE B 

• Nodiging
• Onderwijzing of avondmaalsformulier waarin de betekenis wordt uitgelegd
• Inzettingswoorden als bijbellezing
• Gebeden
• Het delen van brood en wijn
• Gebed na de maaltijd

In deze vorm is bepalend dat de inzettingswoorden als schriftlezing gelezen worden. De nadruk ligt op de gedachtenis aan het verzoenend sterven van Christus voor de zonden. Een onmisbaar onderdeel van de dienst is Bijbelse uitleg hiervan door middel van het lezen van het formulier. Verder zijn er grote onderlinge verschillen in de wijze waarop gevierd wordt. Bij Orde A past in de oecumenische traditie goed dat mensen naar voren lopen om brood en wijn te ontvangen. Bij Orde B is het gebruikelijk dat de gelovigen net als Jezus en zijn leerlingen aan tafel zitten. In grote gemeenten gaat dat vaak in meerdere ‘rondes’. Maar er zijn vele mengvormen en varianten daarop, zoals het staan in een kring.

De vorm van het brood kan verschillen: ongedesemd brood (matzes), repen witbrood, een homp brood waar ieder een stuk van afbreekt, of hosties. Ook de wijze van uitdelen kan verschillen: ambtsdragers delen het uit of men geeft het aan elkaar door. 

De rol van de diaken bij het avondmaal

Bij de viering van het heilig avondmaal hebben diakenen een belangrijke taak (ord. 3-11). Dat komt doordat zij al sinds de vroege kerk een bijzondere taak hebben in het verzamelen en uitdelen van gaven, zowel geldelijke gaven als gaven in natura en brood en wijn bij het avondmaal. Terwijl de predikant voorgaat in de viering en de instellingswoorden uitspreekt, helpen diakenen bij de praktische organisatie van de maaltijd. Zij:

• bereiden de tafel met brood en wijn voor;
• assisteren bij het uitdelen van brood en wijn;
• begeleiden de gemeenteleden bij het in- en uitgaan van de banken of het vormen van een kring;
• zien toe op een ordelijk verloop van de viering en dragen er zorg voor dat iedereen die wil deelnemen ook daadwerkelijk brood en wijn ontvangt. 

Kinderen aan het avondmaal

De vraag of kinderen kunnen deelnemen aan het avondmaal is binnen de Protestantse Kerk een onderwerp waarover gemeenten zelf een besluit mogen nemen. Volgens de kerkorde kunnen kinderen aan het avondmaal deelnemen wanneer de plaatselijke gemeente hiertoe heeft besloten.

Er zijn verschillende visies op kinderen aan het avondmaal. Sommige gemeenten nodigen alle kinderen uit, vanuit de gedachte dat de gemeente als geheel genodigd is en kinderen daar volwaardig deel van uitmaken. Het gaat dan niet om het volledig ‘begrijpen’ van wat er gebeurt maar om het ervaren ervan. Andere gemeenten hanteren om praktische redenen een bepaalde leeftijdsgrens (bijvoorbeeld vanaf 7 jaar). Weer andere gemeenten stellen dat kinderen pas mogen deelnemen na het doen van openbare geloofsbelijdenis, om zo doorleefd het geloofsgeheimenis waaraan zij deelnemen te begrijpen. Als je vragen hebt over de deelname van kinderen aan het avondmaal in je gemeente kun je contact opnemen met de plaatselijke kerkenraad. Deze kan je informeren over het beleid in jouw gemeente.

Ook kinderen kunnen bij het avondmaal een bijzondere rol hebben, zoals het met de diakenen aandragen van de gaven van brood en wijn, of het vasthouden van de schaal met brood, terwijl predikant en diaken uitdelen. Zo raken zij jong vertrouwd met de praktijk rond het sacrament van het avondmaal. 

Avondmaal voor jongeren

Voor jongeren kan het avondmaal een belangrijk moment in hun geloofsgroei zijn. In veel gemeenten is er speciale aandacht voor de voorbereiding van jongeren op deelname aan het avondmaal. In catechese en jeugdwerk wordt uitgelegd wat de betekenis is van brood en wijn. Er kunnen speciale jongerendiensten zijn waarin het avondmaal op een aansprekende manier wordt uitgelegd en gevierd. Sommige gemeenten organiseren voorafgaand aan een reguliere avondmaalsviering een voorbereidingsmoment voor jongeren.

In gemeenten waar kinderen niet zonder meer worden toegelaten tot het avondmaal, is deelname aan de avondmaalsviering vaak een belangrijk onderdeel van het traject naar openbare geloofsbelijdenis voor jongeren. 

Avondmaal op Witte Donderdag en Stille Zaterdag

Witte Donderdag is de donderdag voor Pasen, waarop herdacht wordt dat Jezus het laatste avondmaal vierde met zijn discipelen. Op deze dag is het in veel protestantse gemeenten gebruikelijk om de Maaltijd van de Heer te vieren. Deze viering heeft een bijzonder karakter, omdat er juist op die avond een sterke verbinding wordt gevoeld met het bijbelverhaal van het laatste avondmaal. De viering heeft doorgaans een ingetogen en sober karakter, passend bij de lijdensweek. De inhoudelijke nadruk ligt sterk op het gemeenschapskarakter. Ook in kerken waar doorgaans een ‘lopend’ avond gevierd wordt, gebeurt dat juist op deze avond staande in een kring. Na afloop worden soms de liturgische voorwerpen van de tafel weggehaald, als symbool voor het naderende lijden en sterven van Jezus. In de Paasnacht wordt dan alles opnieuw binnengedragen.

De avondmaalsviering op Witte Donderdag is onderdeel van het zogenaamde Triduüm Sacrum (de Drie Heilige Dagen): Witte Donderdag, Goede Vrijdag en Stille Zaterdag, die uitmonden in het paasfeest. In veel gemeenten vormen de diensten op deze dagen een eenheid.

Hoewel het niet overal praktijk is, benadrukt het Dienstboek van de kerk ook de mogelijkheid om op de Stille Zaterdag de maaltijd te vieren (pag. 924-925). Dat is zeer passend, omdat deze viering het hart is van het liturgisch jaar. Als Christus is opgestaan, kan de kerk dat vieren vanuit de volheid van Schrift én Tafel. In tegenstelling tot het ingetogen gedenkende karakter van Witte Donderdag heeft de avondmaalsviering in de Paasnacht een voluit feestelijk karakter. 

Een andere vorm: agapè-viering

Een andere Bijbelse traditie dan het avondmaal dat teruggaat op het laatste avondmaal van Jezus en de zijnen is het liefdemaal dat de vroege christenen ook vierden. Dat is niet een sacrament in de kerk, en wordt doorgaans ook niet in de zondagmorgenviering gevierd maar op een ander moment, zoals een doordeweekse maaltijd. Het kan omgeven worden door liederen en gebeden, en kent liturgisch een vrijere vorm dan het avondmaal.  

Sommige gemeenten vieren na de Paaswake juist een agapè-viering. Het is eenvoudiger van opzet en ongedwongener van sfeer. Het is ook niet per se noodzakelijk dat ambtsdragers hierin voorgaan.

Avondmaal in kleine kring

Als mensen lange tijd niet kunnen deelnemen aan het avondmaal in de kerk, is het mogelijk samen met diaken en predikant in een kleine kring te vieren, zoals in een zorginstelling, aan een ziekenhuisbed of individueel bij mensen thuis. Daar gaat vaak een sterk helende werking vanuit, en een gevoel van verbondenheid met de kerk.

De avondmaalscollecte

Bij de viering van het heilig avondmaal is het gebruikelijk dat er een speciale collecte wordt gehouden, de zogenaamde avondmaalscollecte of een diaconale collecte. Deze collecte is bestemd voor diaconale doeleinden, vaak specifiek voor mensen in nood, dichtbij of ver weg. Zo worden er niet alleen gaven gedeeld tussen de mensen die in de viering aanwezig zijn, maar ook met andere ‘behoeftigen’. Gaven van brood en wijn en (geldelijke) gaven bij de collecte zijn altijd direct met elkaar verbonden, doordat in de vroege kerk eerst gaven (in natura) werden samengebracht bij de tafel en vervolgens uitgedeeld aan wie er behoefte aan had. Zo onderstreept de avondmaalscollecte de verbinding tussen de gemeenschap aan de avondmaalstafel en de zorg voor de naaste. Door te delen in brood en wijn worden we herinnerd aan Gods liefde voor ons, en worden we opgeroepen die liefde door te geven aan anderen.

In veel gemeenten wordt voorafgaand aan de viering aangekondigd waarvoor de avondmaalscollecte bestemd is. De diaken kan een toelichting geven tijdens de dienst.

Frequentie van het avondmaal

Hoewel de meeste reformatoren de katholieke traditie van een wekelijkse viering wilden handhaven, is het in veel gemeenten praktijk om het avondmaal slechts enkele keren per jaar te vieren. Dat benadrukt het bijzondere karakter ervan. De kerkorde schrijft voor dat het minimaal vier keer per jaar gevierd moet worden (ord. 7-3-2), om de gemeente bij het heil van Christus te blijven bepalen. 

De liturgische beweging in de 20e eeuw heeft geprobeerd een meer frequente of zelfs wekelijkse avondmaalsviering terug te brengen, met als argument dat een dienst van Schrift en gebed alleen eigenlijk incompleet is. In veel gemeenten wordt sindsdien vaker gevierd, maandelijks of zelfs wekelijks. Naast de maaltijd op Witte Donderdag wordt ook vaak op Kanazondag in januari avondmaal gevierd.

De frequentie van de avondmaalsviering is vaak een afspiegeling van de theologische visie en de traditie van de gemeente. In de kerkenraad van de plaatselijke gemeente wordt hierover besloten. 

Het dankgebed na het avondmaal

Na de viering van het heilig avondmaal volgt in de liturgie een dankgebed. Dit gebed drukt de dankbaarheid uit van de gemeente voor wat in brood en wijn is ontvangen. Het dankgebed heeft verschillende elementen:

• Dank aan God voor zijn genade in Christus;
• Dank voor de gemeenschap die is ervaren aan de tafel;
• Voorbede voor de gemeente en voor de wereld;
• De bede om trouw te blijven aan de roeping om Christus te volgen in het dagelijks leven. 

Het dankgebed kan door de voorganger worden uitgesproken, maar er kan ook gekozen worden voor een gezamenlijk gesproken of gezongen dankgebed. In sommige gemeenten wordt na het avondmaal een lied van dankzegging gezongen, als aanvulling op of in plaats van het dankgebed. Lied 378 uit het Liedboek is hier zeer geschikt voor. 

Tot slot

Het heilig avondmaal is een belangrijk moment in het leven van de gemeente. Het verbindt ons met Christus en met elkaar, en het versterkt ons in het geloof. Bovendien drukt het de verbondenheid met de kerk boven alle tijden en plaatsen uit, omdat het een ritueel is dat wereldwijd en vanaf de eerste volgelingen van Jezus ononderbroken gevierd is. Daarnaast zendt het ons uit om in ons dagelijks leven vanuit dezelfde liefde en genade te leven als die we aan de tafel hebben ontvangen.

Als je vragen hebt over het avondmaal of als je wilt weten wanneer in jouw gemeente het avondmaal wordt gevierd, kun je contact opnemen met de predikant of het kerkelijk bureau van je gemeente. Zij helpen je graag verder.