De eredienst – kan en mag het anders?
De eredienst kent een aantal basiselementen - zoals bijbellezen, zingen en bidden. Ze zijn niet zomaar vaste elementen die we na elkaar uitvoeren, ze reageren op elkaar. Gods Woord en de woorden van mensen vormen een dialoog en dat maakt de liturgie levendig.
Kun je als gemeente een eigen variatie aanbrengen? Kan en mag het anders, misschien beter? En hoe pak je dat dan goed aan?
Muziek is er niet alleen voor de begeleiding van de gemeentezang, maar heeft ook in zichzelf een kracht die het geloof kan voeden. Zo ontstond in de tweede helft van de vorige eeuw aandacht voor het gebruik van instrumentale muziek in de kerk. Maar waar plaats je die muziek in de eredienst?
In veel gemeenten zijn nieuw verworven inzichten van de zogenoemde liturgische beweging - tweede helft vorige eeuw - ingevoerd. Zo werd een kerkdienst niet meer alleen gezien als een preekbeurt met liederen eromheen, maar als één geheel: een viering waarin verschillende onderdelen hun eigen plek hebben.
Een van die inzichten was dat muziek er niet alleen voor de begeleiding van de gemeentezang is, maar ook in zichzelf een kracht heeft die het geloof kan voeden. Er ontstond aandacht voor het gebruik van instrumentale muziek in de kerk.
Maar waar plaats je die muziek in de eredienst?Verder lezen
De muziek in de eredienst In veel gemeenten is het moment na de preek daarvoor de plek geworden. Dan kan de gemeente al luisterend nog even bezinnen op de preek. Het lied dat meestal op die plek gezongen werd, wordt dan vaak na het orgelspel alsnog gezongen.
Muziek of een lied?
De verschillende onderdelen van de eredienst reageren op elkaar. Dat geldt ook voor het lied na de preek. De gemeente stemt met het lied in met de woorden van de voorganger, draagt ze verder, of geeft juist een tegengeluid. Er wordt ingestemd met het Woord dat zojuist klonk, of het is er een antwoord op. Oorspronkelijk hoorde op deze plek de geloofsbelijdenis, die instemt met het zojuist verkondigde geloof.
Wat gebeurt er nu als dat lied wordt vervangen door meditatief orgelspel? Zachte, kalme muziek kan op zo’n moment heel mooi zijn om ruimte te geven aan gedachten. Het is wel de vraag of je daarna nog een lied moet zingen. In de volgorde ‘preek – orgelspel – lied’ reageert het lied namelijk niet meer op de preek. Er zit ineens iets anders tussen, waardoor het in de lucht komt te hangen. En wat ertussen zit is muzikaal gezien niet altijd met het lied verbonden, in sfeer of zelfs toonsoort. Je kunt per keer overwegen: past hier muziek of past hier een lied, en dan een van beide doen. Welk ‘antwoord’ is passend bij deze preek?
De kracht van muziek
Daarnaast beperkt het idee van ‘meditatieve muziek’ zowel hoe we tegen de preek aankijken als hoe we tegen muziek aankijken. Het versmalt namelijk de opvatting van wat een preek kan zijn én het versmalt de opvatting van wat muziek is. Een preek kan bijvoorbeeld poëtisch-meditatief zijn of profetisch-protesterend. Een preek kan bemoedigend zijn, lerend, of activerend als de nadruk ligt op het ‘doen’ van Gods Woord in de wereld. Kortom, een preek kan allerlei gedaanten aannemen. Niet iedere preek vraagt om een aansluitend meditatief, contemplatief moment. Soms vraagt het om reactie en moet de gemeente niet nog langer in een passieve luisterhouding gedrukt worden. Het is als met kinderen die een uur stil in de klas hebben zitten luisteren – die willen rennen en iets doen na het stilzitten. Want tijdens het horen van een rustig uitgesproken preek hebben mensen meer dan voldoende ruimte de woorden te koppelen aan hun eigen gedachten. Bij een meditatieve preek past een contemplatief moment. Een activerende of ontregelende preek vraagt om een direct antwoord van de gemeente. Daar wordt de liturgie dynamisch van.
De andere kant van het verhaal is dan ook dat de muziek altijd als ‘meditatief’ benaderd wordt. Het moet zacht en langzaam klinken. Maar evenals de preek kent ook muziek vele gedaanten. Kan de enige plek in de eredienst waar instrumentale muziek zelfstandig klinkt alleen ingevuld worden door contemplatieve, rustige muziek? Dat beperkt de kracht van muziek.
Hoe kan het ook?
In veel geloofsgemeenschappen is het orgel- of pianospel na de preek het enige moment waarop de organist of pianist mooie muziek kan verzorgen waar de gemeente niet doorheen praat. Maar dat moment hoeft niet alleen na de preek te zijn. Waarom kan instrumentale muziek niet eens op de lezing antwoorden? Of voor of na (of zelfs afwisselend met!) de gebeden klinken en die gebeden als een ‘muzikaal offer aan God en de naaste’ versterken? Of bijvoorbeeld aan het begin van de dienst als ‘muziek tot eer van God’, zoals sommige gemeenten doen nadat de kerkenraad is binnengekomen. Bedenk bij die momenten dan eens wat de meest geschikte muziek is en zoek niet bij voorbaat het voor de hand liggende. Het vraagt wel om zorgvuldige afweging, maar die afweging kan juist tot een verrassende keuze leiden.
Muzikale talenten inzetten
Zorg dat er iedere zondag ergens in de liturgie een muzikaal moment zit. Zet bij zo’n muzikaal moment – dat zich steeds op een ander passend moment in de liturgie kan bevinden – ook muzikale talenten uit de gemeente in. In iedere gemeente zijn er mensen die een muziekinstrument bespelen. Met een beetje begeleiding kunnen hun gaven worden aangesproken en kunnen zij die inzetten voor God en zijn gemeente. Dat maakt de gemeente betrokken, de muziek divers en de eredienst levendig.
Uit de praktijk
Regenboogkerk Hilversum
In de Regenboogkerk in Hilversum werd jaren geleden een oproep gedaan: wie vindt het leuk om mee te spelen? "Daar is toen een groep van muzikanten uit ontstaan", vertelt ds. Heleen Weimar. "We vinden het belangrijk dat er naast orgelspel ook andere muziek klinkt, en het bevordert het contact tussen mensen. We hebben het niet in iedere dienst, we moeten het inplannen, anders komt het er niet van. We zoeken gelegenheden. Bij de palmpasenoptocht bijvoorbeeld gaat een blazer voorop. En afgelopen jaar hadden we bij de Aswoensdagviering mooie klezmermuziek bij het naar voren lopen om een askruisje te ontvangen. Het heeft echt meerwaarde."
Hervormde Gemeente Bodegraven
In de Hervormde Gemeente Bodegraven is een speciale muziekcommissie ingesteld. Deze regelt muzikale ondersteuning bij bijzondere diensten, zoals de vespervieringen in de Stille Week en Bid- en Dankdag. Gemeenteleden die graag muziek maken, committeren zich eraan dat ze een aantal keren per jaar spelen. Ook kinderen en jongeren zijn betrokken. "Als belangrijk punt is geformuleerd dat de muzikale inbreng kwaliteit moet hebben", zegt Rebecca Kowalczyk, voorzitter van de muziekcommissie. "Dat kan door duidelijke afspraken te maken, en vaak samen te spelen waardoor we goed op elkaar ingespeeld raken. Mooi is dat de muzikanten door te spelen ook meer betrokken zijn bij de gemeente, ook de kinderen en jongeren. Muziek is een belangrijk onderdeel van geloven."
Lees meer in de serie 'De eredienst - kan en mag het anders?':
