De eredienst – kan en mag het anders?
De eredienst kent een aantal basiselementen - zoals bijbellezen, zingen en bidden. Ze zijn niet zomaar vaste elementen die we na elkaar uitvoeren, ze reageren op elkaar. Gods Woord en de woorden van mensen vormen een dialoog en dat maakt de liturgie levendig.
Kun je als gemeente een eigen variatie aanbrengen? Kan en mag het anders, misschien beter? En hoe pak je dat dan goed aan?
Sinds de coronatijd is het online streamen van kerkdiensten toegenomen. Gemeenteleden kunnen thuis de dienst meekijken. Maar wat doet het met de liturgie als een deel van de gemeente deze op afstand meemaakt? En hoe betrek je hen erbij?
In het begin leek het een mooie service voor gemeenteleden die niet naar de kerk konden (in coronatijd: mochten) komen. Bovendien is het missionair wanneer je als kerk te vinden bent op online platformen. Ook bij uitvaarten is het een uitkomst, bijvoorbeeld als familieleden in het buitenland niet kunnen komen en de dienst toch willen meemaken. Kerkomroep.nl en kerkdienstgemist.nl zijn platformen waar vooral kerkbetrokken mensen hun eigen gemeente kunnen vinden, maar op YouTube begeef je je als kerk helemaal in het publieke domein.
De keerzijde was dat een grote groep gemeenteleden niet meer naar de kerk kwam toen de deuren weer opengingen, omdat ze het ‘net zo goed’ thuis konden volgen. Het is de vraag of dat werkelijk zo is, want het maakt de kerkganger vooral tot ‘consument’. Eredienst wil ook beleefd worden, als participant: in de kerkruimte kun je meezingen, anderen ontmoeten, samen bidden en de geur van het liturgische seizoen opsnuiven. En samen zingt het toch beter dan alleen thuis op de bank. Kijken nodigt niet altijd uit tot meezingen, eerder tot waarnemen wat zich in de kerk afspeelt.
Waar ligt de balans?
Maar er gebeurde nog iets merkwaardigs. Soms werd de kerk zo ingerichtVerder lezen
Kerkdienst online streamen: zo werkt het dat het het mooist uitkwam voor de camera’s: kaarsenstandaards in de juiste hoek geplaatst, de voorganger achter een lezenaar in plaats van de liturgische tafel, de cantorij zo opgesteld dat ze goed zichtbaar was, en soms zelfs de organist in beeld terwijl ze muziek tot eer van God speelde. En er was geregisseerde stilte als de opname begon. Toen het grootste deel van de gemeente tijdens de lockdowns van 2020 en 2021 thuis zat, was dat te begrijpen. Maar als het grootste deel van de gemeente in de kerkruimte zit, kun je je als liturgieteam afvragen waar de balans moet liggen, bij het deel van de gemeente dat in de kerk zit of het deel dat thuis meekijkt. En wat is het doel van wat je in beeld brengt: gaat het erom de kunsten van de organist te zien of om de spirituele functie die de muziek heeft voor ons geloofsleven?
Waar ‘gebeurt’ de viering?
De belangrijkste vraag is: wat is de blikrichting? Willen we het liturgische ‘gebeuren’ in de kerkzaal bij de mensen thuis brengen, als een tv-programma waarnaar ze kunnen kijken (dus zo comfortabel mogelijk gericht op de ‘buitengroep’)? Of speelt de liturgie zich primair in de kerkzaal af en willen we de mensen thuis daar deelgenoot van maken door ze ‘naar binnen te trekken’? Kijken de mensen naar een ‘voorstelling’ die in de kerk voor hen wordt uitgevoerd, of kunnen de thuiskijkers een ‘verlengstuk’ worden van het liturgische vieren, door ze uit te nodigen mee te bidden, te zingen en actief betrokken te zijn? Kortgezegd: ‘gebeurt’ de viering van de eredienst primair in de kerkruimte, bij de mensen thuis, of allebei? En kan dat tegelijkertijd?
Tot wie richt je je?
Om een antwoord te vinden op bovenstaande vraag, is het goed om je te realiseren dat het twee verschillende blikrichtingen zijn: van binnen naar buiten, of van buiten naar binnen. Het één sluit het ander zeker niet uit, maar het helpt om je als techniek- en liturgieteam de vraag te stellen op welke doelgroep je je richt, om zo te bepalen hoe je de viering het best communicatief kunt ondersteunen voor de thuiskijker. Zoom je de camera in op de voorganger of helpt het bij het zingen ook dat je uitzoomt en een deel van de gemeente op de rug kijkt, alsof je in de kerkzaal zit en deel bent van de gemeenschap?
Betrek de thuiskijkers erbij
Een belangrijke regel is: houd rekening met de thuiskijkers en negeer ze niet. Dat betekent niet dat ze voortdurend bediend of benoemd hoeven te worden, maar wel dat er geen exclusieve taal wordt gebruikt die beperkt is tot de kerkgangers binnen de kerkruimte. Bij de mededelingen in de loop van de dienst doet het goed ook de gemeenteleden thuis aan te spreken of via de camera aan te kijken. Ook hier geldt: niet voortdurend, want dat doet kunstmatig aan en sluit de mensen in de kerk uit, maar één zichtbaar moment van oogcontact doet al veel. Een tweede mogelijkheid is om kerkgangers thuis eens in de zoveel tijd even in de voorbeden te noemen. Dat verkleint het gevoel van eenzaamheid van de oudere niet-mobiele thuiskijker die liever in het midden van de gemeente had gezeten.
Betrekken in ritueel en sacrament
Wil je nog een stapje verder zetten in het samen gemeente-zijn, thuis en in de kerkruimte, dan is het goed mogelijk bij rituelen of sacramenten de ‘kerkgangers’ thuis er direct bij te betrekken. Heel eenvoudig is bij het aansteken van de tafelkaarsen de mensen via Verder lezen
Hoe maak je een goede nieuwsbrief? 8 verbetertips of een melding op het scherm uit te nodigen thuis ook een kaarsje aan te steken, als teken van verbondenheid en toewijding van dit uur aan God, ook thuis. Over de vraag of thuiskijkers ook moeten meedelen in brood en wijn door zelf thuis iets klaar te zetten, is veel discussie. In die discussie mag wat mij betreft het pastorale aspect niet over het hoofd gezien worden: als het heilzaam en helend is doordat mensen zich deel voelen van de gemeenschap, geeft dat voor mij de doorslag.
Uit volle borst
Een keer – het was nog in coronatijd – zong een gemeente een lied in wisselzang. Nu niet ‘mannen’ en ‘vrouwen’ of ‘links’ en ‘rechts’, maar ‘mensen in de kerk’ en ‘mensen thuis’. Van het tweede couplet klonk in de kerkzaal zelf alleen de orgelbegeleiding. Dat was meer dan een grapje. Gemeenteleden thuis reageerden achteraf dat ze uit volle borst hadden meegezongen. Ze hadden zich gezien gevoeld – en volop deel van de gemeente!
Illustratie: Annedien Hoogenboom
