Jack de Koster: 'Om kerk in de samenleving te zijn, heb je elkaar nodig'

"Als het gevoel van heilige urgentie ontbreekt, is de vrijblijvendheid te groot en wordt samenwerken tussen gemeenten trekken aan een dood paard", zegt Jack de Koster, zelfstandig gemeenteadviseur en kerkelijk werker in de protestantse gemeente Ravenswaaij. 

Bij het oude houden

Samenwerkingsprocessen in de kerk verlopen vaak moeizaam en vragen lange adem. Soms haken gemeenten na een paar jaar weer af. "Alleen al het besef dat je tot een groter geheel behoort, en geïnteresseerd moet zijn in de gemeente tweeënhalve kilometer verderop, is een zending op zich," aldus Koster. "Er zijn succesvolle voorbeelden van samenwerking, maar ik tel ze op één hand. Ten diepste zien veel gemeenten het belang er niet van; liever willen ze alles bij het oude houden."

Wanneer lukt het wel? Koster: "Zodra je de focus verlegt van je eigen navel naar de wereld om je heen. Ga als gemeenten rond de tafel zitten. Breng in kaart hoe je kerk wilt zijn, anno nu, in deze samenleving. Dan ontdek je dat je elkaar daarbij nodig hebt. Dat je er belang bij hebt, omdat er tijd, geld en energie vrijkomen. Breng vervolgens de mensen samen die dagelijks het praktische werk doen: jeugdwerkleiders, diakenen, redactieleden. Zij zijn eerder geneigd tot constructief samenwerken dan bestuurders."

Belang bij samenwerking

Koster laat gemeenten ook kritisch naar zichzelf kijken: waarom willen jullie samenwerken? Wat is het jullie waard? "Zodra ik een gemeente begeleid, zet ik de knop om en word ik enthousiast. Ik laat gemeenten ontdekken welk belang zij hebben bij samenwerking. De werkdruk neemt af door dingen samen te doen." 

Hij wijst gemeenten daarbij op het wenkend perspectief: doe alle bestuurlijke frutsels samen en je kunt je weer volop richten op je taak als lokale gemeente in wijk, dorp of stad. "Dan krijgen ze er zin in en stroomt er positieve energie. Er komt menskracht en ruimte voor zaken die je als lokale gemeente belangrijk vindt. Zie je dat belang niet? Begin er dan niet aan."

Het is een uitdaging om de gemeente mee te nemen in het proces. Vaak staan gemeenteleden op achterstand als het gaat over wat er bestuurlijk gaande is. Hoe je ook communiceert, het gevoel blijft dat het gaat ‘over ons, zonder ons’. Neem dat gevoel serieus, draagvlak in de gemeente is voorwaarde voor samenwerking.”

Over grenzen kijken

Gemeenten willen gaan samenwerken als ze ontdekken dat ze dingen dubbel doen, is de ervaring van Jack Koster. “In 2009 ontstond aan de grenzen van het land de behoefte om samen te gaan doen wat elke gemeente tot dan toe zelf deed. Denk aan de ledenadministratie, het kerkblad, de diaconie. Vooral samenwerking in het jeugdwerk en het diaconaat kwam van de grond. Jongeren zijn uit zichzelf minder honkvast en vinden het interessant om iets leuks te doen met leeftijdsgenoten uit andere gemeenten. Ook de diaconie is gewend om over grenzen te kijken."

De behoefte aan bestuurlijke samenwerking groeit. "Het kost steeds meer moeite om de boel rond te krijgen. Er zijn te weinig ambtsdragers of er is te weinig kennis en ervaring, omdat mensen die het jaren hebben gedaan, stoppen."

Samenwerken of fuseren

Bij een fusie vormen verschillende protestantse gemeenten een nieuwe gemeente. Bij samenwerking blijft elke gemeente zelfstandig met eigen kerkdiensten, een eigen dominee en kerkgebouw. Koster: "De kerkorde biedt ruimte voor deze vorm, door de introductie van een nieuwe juridische constructie: het ‘samenwerkingsorgaan’. Daarmee is een gezamenlijke kerkenraad mogelijk geworden."

De kerkorde zit soms ook in de weg. "De vergaderdruk is hoog. Door de samenwerking ontstaat een extra vergadercircuit waar niemand op zit te wachten. Dat kan anders, als je toestaat dat de lokale gemeente bestuurlijk veel kleiner mag zijn dan nu voorgeschreven is."

Reizend circus

Speelt de geestelijke ligging van gemeenten een rol bij samenwerking? Jack Koster vindt van niet. "Ik onderzocht op Walcheren, met een diversiteit aan protestantse gemeenten van confessioneel tot midden-orthodox, de mogelijkheden voor samenwerking. De verwachting is dat binnen nu en tien jaar kerkenraden te klein zullen zijn om zelfstandig te besturen. Ik vroeg alle gemeenten naar hun verlangen naar samenwerking. Alle gemeenten stonden ervoor open. Vorming & toerusting wordt nu in een aantal gemeenten samen gedaan. Dat is een reizend circus, met activiteiten op steeds weer andere locaties. Aan de orde was ook de wens om gezamenlijk een plan te maken voor de toeristen en het jeugdwerk. Het gezamenlijk inzetten op beroepskrachten om dit vorm te geven werd door alle gemeenten als kans gezien.”

De doelgroep betrekken

Belangrijke sleutelfiguren bij samenwerking zijn de predikanten. "Als zij niet willen, dan wordt het vechten tegen de bierkaai," aldus Koster. "Mijn ervaring is dat teamvorming spannend is voor predikanten. Daarbij komt aan het licht waar je minder goed in bent. Zeker predikanten met een klassieke opleiding zijn niet gewend om dat te delen met collega’s. Ik vraag predikanten daarom wat hun rol zou kunnen zijn, waar we ze niet voor moeten vragen en wie we dan wel moeten vragen."

Als je bang bent dat je niet genoeg vrijwilligers hebt, verbreed dan je horizon, leerde Koster. "In Noord-Holland organiseerde een predikant filmavonden met zo’n honderd bezoekers. Hij klaagde dat niemand hem kon helpen. Ik zei: ‘Er zitten honderd mensen, daar zit vast iemand bij die daar lol in heeft.’ Nooit over nagedacht. Betrek de doelgroep zelf bij wat je doet, dat is goed voor iedereen. Verruim je blik, als je vrijwilligers zoekt. Het potentieel aan vrijwilligers is veel groter dan de groep belijdende leden die vroeger ambtsdrager zijn geweest."

Sinds kort biedt de kerkorde mogelijkheden om de bestuurlijke organisatie van een gemeente 'lichter' in te vullen, door bijvoorbeeld samen met een andere gemeente een college van kerkrentmeesters te vormen. Voor gemeenten die moeite hebben met het vinden van voldoende ambtsdragers, kan dit een oplossing zijn.  Ook voor pioniersplekken, die doorgroeien, is het onderwerp 'Lichter kerk-zijn' van belang. Meer hierover op de themapagina 'Lichter kerk-zijn'.

Foto: Jack de Koster | Fotograaf: Sandra Haverman