Theologisch profiel
In deze serie wordt een kort, maar krachtig beeld geschetst van mensen die belangrijk zijn of zijn geweest voor de theologie. Aan de hand van vier vaste vragen leert de lezer snel zijn of haar gedachtegoed kennen.
Hij werd bekend in de wereld van de oecumene en de omroep. Hij verwachtte veel van de media bij het alom bekendmaken van universele menselijke waarden. Met zijn karakteristieke optreden en progressieve stellingnames was Van den Heuvel een markante persoonlijkheid.
Albert Hendrik van den Heuvel werd geboren op 24 maart 1932 in Utrecht. Hij studeerde vanaf 1951 theologie aan de Rijksuniversiteit Utrecht en later in New York aan het Union Theological Seminary. Theologen die hem beïnvloedden waren onder meer Dietrich Bonhoeffer, Karl Barth, Hendrik Berkhof, Paul Tillich en Martin Luther King. In 1958 werd hij in de Utrechtse Domkerk bevestigd als predikant voor buitengewone werkzaamheden betreffende het secretariaat van de Nederlandse Oecumenische Jeugdraad (tot 1960). Voor zijn multiculturele theologie zocht Van den Heuvel inspiratie bij de kritische bijbelse profeten zoals Amos, en bij Zuid-Afrikaanse anti-apartheidstheologen en de zwarte Amerikaanse bevrijdingstheologie. In 1969 ontving hij van Yankton College, het kerkelijk seminarie van de United Church of Christ in South Dakota (VS), een eredoctoraat.
Wanneer hoorden we voor het eerst van hem?
Van den Heuvel had een flamboyante uitstraling en werd eind jaren 50 gezien als aanstormend jong talent. Naast zijn Nederlandse functie werd hij in 1958 medewerker van het Youth Department van de Wereldraad van Kerken in Genève. In 1960 werd hij hiervan de directeur. Zijn ongeduld met betrekking tot de resultaten van de oecumenische beweging werd door de eerste secretaris-generaal van de Wereldraad, Willem Visser ’t Hooft, met wie hij de hele wereld over reisde, gewaardeerd als het verlangen van een nieuwe generatie.
Als directeur van het departement communicatie van de Wereldraad pleitte Van den Heuvel voor een nieuwe waardering van de media bij het verbreiden van universele menselijke waarden. Hij verwachtte hier veel van in de strijd tegen exclusief nationalisme, de machtsdruk van kerkelijke eisen van conformiteit, en de remmende werking van morele en religieuze regelgeving. Hij noemde de media ‘het brevier van de moderne mens' en zag messiaanse kansen. In zijn ogen had de oecumenische beweging de opdracht de kwalijke kant van kerkelijke denominaties met hun vaak beknellende structuren te ontmaskeren. Nostalgische theologen leken vaak te vergeten dat er enorme collectieve sociale processen aan de gang waren. Zijn verwijt aan het adres van kerken in de jaren 60 was de media alleen te willen gebruiken voor het zenden van hun eigen boodschap, zonder zich rekenschap te willen geven van de nieuwe ethische kwaliteit van wederkerige moderne massacommunicatie. Niet iedereen kon hem hierin volgen.
Waarmee is hij bekend geworden?
In 1972 werd Van den Heuvel secretaris-generaal van de Nederlandse Hervormde Kerk. Daarmee was hij tevens vertegenwoordiger van deze kerk in de Nederlandse Raad van Kerken. Met afgevaardigden vanuit de Rooms-Katholieke Kerk, zoals kardinaal Alfrink en Marga Klompé, kon het hier tot een bezielde dialoog komen. Met zijn karakteristieke optreden, progressieve stellingnames en bonte taalgebruik was Van den Heuvel een markante persoonlijkheid. Zijn vaak principiële stellingname, zoals met betrekking tot apartheid, kernbewapening en de vredesbeweging, maakte hem niet onomstreden en in de ogen van sommigen zelfs arrogant. Zijn sprong naar de omroep, en dan nog wel de socialistische VARA waar hij in 1980 voorzitter van werd, heeft velen verbaasd, maar waarschijnlijk niet de mensen die hem goed kenden. Van 1985 tot 1993 was hij vicevoorzitter van de raad van beheer van de NOS. In 1993 werd hij voorzitter van het Amsterdamse debatcentrum De Rode Hoed. Hij schreef een vijftiental boeken en brochures, gaf leiding aan vele oecumenische gespreksontmoetingen, en vond waardering voor zijn preken.
Wat kunnen gemeenten met zijn gedachtegoed?
Van den Heuvel was als christen-socialist zowel binnen als buiten de kerk een groot voorstander van platte organisatiestructuren, conciliariteit en transparantie. Hij geloofde in een niet-institutionele gestalte van eenheid in de praktijk. Als de relevantie van kerkelijke eenheid zag hij het behartigen van de verscheurdheid van de wereld.
Zien we de doorwerking van zijn gedachtegoed ergens terug?
Van den Heuvel, die weigerde in vakjes te denken, was een exponent van de ontzuiling. In de Nederlandse kerken, omroep en politiek zien we vandaag weinig terug van zijn erfenis. Maar het ontstaan in 2004 van de Protestantse Kerk in Nederland, waarin de hervormde, gereformeerde en lutherse kerken samengingen, was zeker in zijn geest. Veel lokale kerken hadden echter daarna zoveel moeite het hoofd boven water te houden, dat zij aan concrete oecumene en de maatschappelijke betekenis daarvan nauwelijks toekwamen.
De Wereldraad van Kerken is vandaag, vergeleken met de tijd dat Van den Heuvel er werkte, een schim van zichzelf, en weinig jongeren laten zich inspireren door wat er in de oecumenische beweging gebeurt. Maar het optimisme, activisme en gedachtegoed aangaande communicatie en sociale betrokkenheid van Van den Heuvel blijven kostbare inspiratiebronnen, ook in wezenlijk veranderde tijden.
