Theologisch profiel
In deze serie wordt een kort, maar krachtig beeld geschetst van mensen die belangrijk zijn of zijn geweest voor de theologie. Aan de hand van vier vaste vragen leert de lezer snel zijn of haar gedachtegoed kennen.
Ds. Beyers Naudé was een van de belangrijkste kerkelijke strijders tegen apartheid. Hij speelde een cruciale rol in de stellingname tegen apartheid door de voorlopers van de Protestantse Kerk. Ook vandaag kunnen kerken van hem leren als het gaat om de omgang met racisme en uitsluiting.
Wanneer hoorden we voor het eerst van hem?
Christiaan Frederik Beyers Naudé (1915-2004), 'oom Bey' voor bekenden, werd geboren in een witte Afrikaner familie en vernoemd naar een generaal uit de Zuid-Afrikaanse oorlog rond 1900. Calvinistische vroomheid en Afrikaner nationalisme waren in Beyers Naudés jeugd onafscheidelijk met elkaar verbonden. Eenmaal predikant nam hij al snel een vooraanstaande plaats in de Nederduitse Gereformeerde Kerk (NGK) in. Maar de nauwe band tussen deze kerk en het apartheidsregime gaf zijn leven een radicaal andere wending.
Waarmee is hij bekend geworden?
Door contacten met christenen uit andere landen en confrontaties met het leven van zwarte Zuid-Afrikanen, verwijderde Beyers Naudé zich steeds meer van de apartheidsideologie en de theologische rechtvaardiging ervan door zijn kerk. Na het bloedbad in Sharpeville in 1960, waar 69 vreedzame demonstranten door politiekogels stierven, keerde hij zich steeds openlijker tegen de apartheid. Hij richtte in 1963 het Christelijk Instituut op, dat zich inzette voor verzoening tussen zwarte en witte christenen. Na een hevige kerkstrijd rond dit instituut werd Beyers Naudé datzelfde jaar afgezet als predikant van de NGK. Hij werd gezien als een verrader van de Afrikaners.
De Nederlandse kerken raakten betrokken in het conflict tussen het Christelijk Instituut en de NGK. Ze kozen de kant van Beyers Naudé, waardoor de relaties met Zuid-Afrika veranderden: de Afrikaner dissidenten werden steeds belangrijker, de contacten met hun kerken steeds moeizamer. Naarmate het Christelijk Instituut de Zuid-Afrikaanse werkelijkheid meer met zwarte ogen ging zien, drong dit perspectief ook in Nederland steeds meer door. Aan het eind van de jaren 60 kwamen, dankzij bemiddeling van Beyers Naudé, de eerste officiële contacten met de zwarte NG-kerken in Zuid-Afrika tot stand. Zo werd Beyers Naudé, juist omdat hij een witte Afrikaner was, voor de protestantse kerken een baken in de omgang met de apartheid. Als dank hiervoor ontving Beyers Naudé in 1972 een eredoctoraat van de VU. Al in 1969 was de werkgroep Kairos opgericht om zijn werk te steunen. Deze werkgroep zou zich tot ver na het einde van de apartheid blijven inzetten voor gerechtigheid in Zuid-Afrika.
Toen Beyers Naudé in de loop van de jaren 70 de hoop verloor dat de witte gemeenschap zich van de apartheid zou afkeren en de repressie door het regime toenam, koos hij steeds duidelijker voor het zwarte verzet. Ook verdedigde hij zwarte theologie als een theologie van het kruis waarin het gaat om de bevrijding van de zwarte mens uit armoede en vernedering. Niet iedereen in de Nederlandse kerken kon hem hierin volgen, en zo zorgde zijn keuze opnieuw voor veel discussie over de juiste omgang met apartheid en racisme. Naudé betaalde zijn inzet met een ‘banning order’ (een maatregel van het apartheidsregime die iemand publiek monddood maakte). Ook het Christelijk Instituut werd in 1977 verboden. Beyers Naudé bleef zich desondanks waar mogelijk inzetten voor verzoening en gerechtigheid.
Wat kunnen gemeenten met zijn gedachtegoed?
Beyers Naudé heeft laten zien dat het evangelie kerken de weg wijst in een verdeelde samenleving. Hij liet zich raken door mensen buiten zijn vertrouwde wereld, verdiepte zich in hun ervaringen en durfde van hen te leren. Deze houding is ook vandaag cruciaal in de omgang met racisme en uitsluiting. De combinatie van scherp verzet tegen onrecht en een zachtmoedige menselijke houding (hij kende iedereen bij naam, ook jaren later wist hij nog wie je was) die Beyers Naudé kenmerkte, maakt hem ook vandaag nog tot een voorbeeld voor kerk en theologie.
Zien we de doorwerking van zijn gedachtegoed ergens terug?
Beyers Naudé was een man van relaties, en zijn erfenis is daarom niet zozeer te vinden in een vernieuwing van het denken als wel in zijn kracht mensen te verbinden en zijn persoonlijke invloed op velen. Omdat Naudé met zijn levenswijze instond voor zijn geloof dat in Christus allen één zijn, heeft hij velen overtuigd dat de theologische rechtvaardiging van apartheid en racisme ketterij is. Mede dankzij hem vonden zij de moed net als hij op te staan voor vrede en gerechtigheid. Deze persoonlijke doorwerking in de levens van velen in kerk, politiek en media heeft de wereld blijvend veranderd.
Meer lezen? Verzet en verzoening (autobiografie Beyers Naudé), Baarn 1997
Beyers Naudé en de in Nederland wonende Zuid-Afrikaanse predikant dr. L.R.L. Ntoane bij een manifestatie tegen apartheid in Utrecht op 9 juni 1985 (bron: Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Fotocollectie Werkgroep Kairos).
Erica Meijers promoveerde in 2008 op het debat over apartheid in de protestantse kerken in Nederland en is sinds 2017 verbonden aan de PThU.
Lees meer in de serie theologische profielen:
Afbeelding: TinekeWerkt.nl
