Theologisch profiel
In deze serie wordt een kort, maar krachtig beeld geschetst van mensen die belangrijk zijn of zijn geweest voor de theologie. Aan de hand van vier vaste vragen leert de lezer snel zijn of haar gedachtegoed kennen.
Hoe vind je een nieuwe taal wanneer de oude grammatica van het geloof voor velen niet meer verstaanbaar is? Dorothee Sölle (1929-2003) zocht moedig naar ‘een nieuwe taal’ voor geloof, theologie en kerk. Een uitdaging waar kerken en gemeenten vandaag ook voor staan.
Wie was Dorothee Sölle?
Dorothee Sölle (Keulen, 30 september 1929 - Göppingen, 27 april 2003) was een Duitse, lutherse theoloog. Geloof en politiek waren volgens haar niet te scheiden. Ze hing een God is dood-theologie aan. Hiermee bedoelde ze dat het beeld van de algoede en almachtige God in het licht van de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog niet zomaar kon blijven staan. Ze ijverde voor de 'ontmythologisering' van de Bijbel. Ze was hoogleraar in de systematische theologie aan het Union Theological Seminary in New York. Ze schreef meer dan 40 boeken. Mystiek en verzet (Baarn, 1998) geldt voor velen als haar belangrijkste werk.
Wanneer hoorden we voor het eerst van haar?
Voor velen zal het interview met Dorothee Sölle en de Zuid-Afrikaanse dominee Beyers Naudé dat de IKON in 1985 uitzond de eerste of meest memorabele kennismaking zijn geweest met deze bijzondere lutherse theologe en strijdbare vrouw. Toen de interviewer aan het einde van dat gesprek de beide gesprekspartners uitnodigde om nog een laatste vraag aan elkaar te stellen, vroeg Sölle Beyers Naudé om een zegen! Zoals zo vaak ging zij daarmee de veilig afgesproken maatschappelijke setting van een situatie - in dit geval een tv-interview - te buiten, en opende het moment voor een authentieke ontmoeting. Daarin lag dan ook steeds haar kracht: in de scherpzinnige authenticiteit van haar theologisch denken en geleefd geloof.
Waarmee is zij bekend geworden?
Sölle werd geboren in een tijd toen het fascisme in Duitsland sterk aanwezig was. Als kind van die tijd stelde zij de radicale vraag naar een echte ommekeer van kerk en samenleving vanuit de gruwelijke ervaring van de Shoah die zeven miljoen joden het leven had gekost. Doorgaan met de oude samenleving was even ondenkbaar als doorgaan met eenzelfde soort theologie! Volgens Sölle was God zelf, de god die de kerk ongebroken meende te kunnen verkondigen - ook na de ervaring van Auschwitz -, in de kampen vermoord!
Met de moed der wanhoop probeerde Sölle vanuit het beeld van ‘de dood van God’ - zoals ook anderen in die tijd deden - een nieuw verstaan van geloof te vinden. Haar nietsontziende eerlijkheid in de beschrijving van de breukvlakken van het bestaan en het geloof maakte haar algauw tot een voorbeeldfiguur voor velen die na oorlog en Auschwitz worstelden met geloof en kerk en samenleving.
Daarbij bezat Sölle de ‘gave van het Woord’. Haar gedichten, artikelen en toespraken pasten in geen van de bestaande categorieën van het theologisch genre. Reden voor veel academische theologen van die tijd om Sölle als ‘niet-academische theologe’ te bestempelen en haar een erkende plek in de academische wereld te weigeren.
Wat kunnen gemeenten met haar gedachtegoed?
Met haar moedige zoektocht naar ‘een nieuwe taal’ voor geloof, theologie en kerk wees Sölle een richting die ook voor onze huidige zoektocht naar betekenisvolle vormen van geloof en kerk belangrijk is. Dat is immers ook de uitdaging waar kerken en gemeenten vandaag voor staan: hoe authentiek te verwoorden welke vorm van geloven een mensenleven kan dragen wanneer alle oude antwoorden al een keer zijn ontmaskerd als schijn, leugen of kortzichtigheid? En hoe een nieuwe taal te vinden wanneer de oude grammatica van het geloof voor velen niet meer verstaanbaar is?
Zien we de doorwerking van haar gedachtegoed ergens terug?
Sölle heeft bij haar eigen zoektocht de mystiek (her)ontdekt, als een wijze van zoeken en spreken die niet overhaast tot antwoord verstart maar de openingen aanduidt waar authentieke vragen kunnen klinken. En ze heeft duidelijk gemaakt hoe die mystieke manier van geloven en leven de kunstmatige scheiding tussen geloof en politieke verantwoordelijkheid weet te overwinnen.
Beide elementen zijn ook vandaag van levensbelang voor de betrouwbaarheid van geloof en kerk, en voor de zoektocht naar nieuwe vormen van kerk-zijn en geloven. De uitdagingen van een klimaatcrisis, de sociale en economische gevolgen van de wereldwijde migratiebewegingen, de onrechtvaardige verdeling van de toegang tot kennis en resources: al deze uitdagingen zijn, zo heeft Sölle laten zien, ook uitdagingen voor het geloof en voor de kerk die dat geloof verkondigt. Zo kan Sölle’s radicale en tedere verkenning van die uitdaging ons ook vandaag nog nieuwe wegen wijzen.
Van de boom leren
die elke dag opnieuw
’s zomers ’s winters
niets verklaart
niemand overtuigt
niets produceert.
Eens zullen de bomen leermeesters zijn
het water wordt drinkbaar
en de lofzang zo zacht
als de wind op een septembermorgen.
Boekentip:
Van de boom leren - Politiek en mystiek in de theologie van Dorothee Sölle
door ds. Andreas Wöhle
Tekening: TinekeWerkt
