Joods-christelijke dialoog
In deze serie gaan een rabbijn en een predikant met elkaar in gesprek over levensthema’s. Waarin verschillen ze van elkaar? En waar komen hun opvattingen overeen?
60 jaar nadat de verklaring Nostra Aetate werd uitgebracht, staat het er niet best voor met de joods-christelijke dialoog. De belangstelling ervoor is in de afgelopen jaren afgenomen, onder meer door populisme, toenemende polarisatie en spanningen in de samenleving. Tijd om de interreligieuze relaties nieuw leven in te blazen.
Op 28 oktober 2025 is het 60 jaar geleden dat de verklaring Nostra Aetate (‘In onze tijd’) werd uitgebracht, tijdens het Tweede Vaticaanse Concilie, over de verhouding tussen de Rooms-Katholieke Kerk en de niet-christelijke religies. Voor het eerst werd het goede en ware in andere religies officieel erkend. Met name de fundamenteel veranderde houding t.o.v. het jodendom viel op. Dankzij Nostra Aetate kwam er een duidelijk andere oriëntatie op het jodendom. Dialoog, ontmoeting en erkenning van de joodse wortels van het christelijk geloof werden koersbepalend. Volgens paus Franciscus bij de 50e verjaardag van Nostra Aetate begon met deze verklaring ‘onze reis van vriendschap’ die niet alleen voor de Rooms-Katholieke Kerk maar ook voor andere kerken van groot belang is gebleken. Hij erkende de eigen weg van zowel jodendom als de christelijke traditie. ‘Beide geloofstradities vinden hun fundament in de ene God, de God van het verbond die zichzelf openbaart door zijn Woord.’ En daar moet je verder theologisch op reflecteren.
Er was veel aan Nostra Aetate voorafgegaan, zoals de conferentie over antisemitisme in het Zwitserse Seelisberg in 1947, waar 65 joden en christenen direct na de Shoah/Holocaust bij elkaar kwamen om nieuwe perspectieven aan te bieden voor joods-christelijke relaties. Het leidde tot de oprichting van de International Council of Christians and Jews (ICCJ). Tot op de dag van vandaag ontmoeten joden en christenen elkaar daar en zoeken zij naar nieuwe relaties die relevant zijn voor de grote vragen van onze tijd.
De dialoog in onze tijd
Hoe staat het ervoor met de joods-christelijke dialoog? Niet best, volgens Eric Ottenheijm en de veel te jong overleden rabbijn Leo Mock. In Het Nieuwe Testament met joodse commentaren schrijven zij dat deze dialoog zich ‘vanaf het begin van dit millennium in een fase van tanende interesse' bevindt. In de in 2020 verschenen bundel Wat heeft de joods-christelijke dialoog ons gebracht?, schrijft Mock over ‘De smalle brug van wantrouwen naar goede relaties'. Zonder bruggen bouwen tussen verschillende groepen en segmenten in de samenleving gaat het niet, stelt hij. Het is lopen over een smalle brug over een afgrond, ‘broos en kwetsbaar’. Hoeveel belangrijke stappen er ook zijn genomen, de auteurs in de bundel constateren dat de belangstelling voor de dialoog in de afgelopen jaren is afgenomen, mede door het afnemende ledental van de kerken, maar ook door populisme, toenemende polarisatie en spanningen in de samenleving. En juist daarom is dialoog van groot belang.
Hernieuwde dialogische inzet
De joodse historica Karma Ben Johanan sluit zich daarbij aan in haar reflectie op 60 jaar Nostra Aetate. De joods-christelijke dialoog is onder spanning komen te staan door een aantal ontwikkelingen. De katholieke kerk is verschoven van een Europese naar een zuidelijke oriëntatie, waar de focus ligt op andere religies, vooral de islam. Tegelijkertijd is het Israëlische jodendom dominant geworden, met weinig aandacht voor het christendom. Hierdoor is de joods-christelijke dialoog, ooit een prioriteit in het Westen, gemarginaliseerd. Als complicerende factor komt daar nog de oorlog tussen Israël en Hamas bij, en de enorme impact daarvan in Gaza, in Israël en de rest van de wereld.
Ben Johanan pleit voor hernieuwde inzet: juist vanwege hun mondiale karakter kunnen beide gemeenschappen opnieuw bruggen slaan. Ze roept paus Leo XIV op om deze uitdaging aan te gaan en de interreligieuze relaties nieuw leven in te blazen. Het is tevens een oproep aan religieuze gemeenschappen. In een verdeelde wereld is het urgent om het goede en ware in de tradities van de mensheid te zien en ermee te gaan werken.
Wat kunnen plaatselijke gemeenten hiermee?
In de synodenotitie ‘Uw Koninkrijk kome. Als pelgrims onderweg met Joden en Palestijnse christenen’ Verder lezen
Synode aanvaardt nota ‘Uw koninkrijk kome’ over relaties met Joden en Palestijnse christenen wordt een aantal lessen vanuit de hedendaagse joods-christelijke ontmoetingen genoemd. Zoals: als je het perspectief van de ander toelaat en probeert te verstaan, verandert dat je zelfverstaan. Je bent allereerst een individuele jood of christen met een eigen geschiedenis en achtergrond, en dan pas een vertegenwoordiger van een hele traditie. Dialoog is altijd contextueel.
Veel van de internationale joods-christelijke ontmoetingen zullen aan de plaatselijke gemeenten voorbijgaan, zoals dat ook geldt voor oecumenische ontmoetingen. Toch is het van belang om te weten wat er op het mondiale vlak speelt, beweegt en verschuift. Het sijpelt uiteindelijk door in exegese en liturgie en in het leren omgaan met grote levensvraagstukken. Je bent als plaatselijke gemeente deel van het grotere geheel.
Op plaatselijk of regionaal vlak zou je het contact kunnen zoeken met bestaande joodse gemeenschappen. En je zou iets van je kunnen laten horen bij ingrijpende gebeurtenissen die raken aan de Joodse gemeenschap. De grote les van Nostra Aetate is vooral om de daadwerkelijke ontmoeting te zoeken. Daarover gaan ook de kerkordeartikelen over de verhouding met het jodendom: het gaat om het onderlinge gesprek, over het verstaan van de Schriften, en over het telkens opnieuw vormgeven van de eigen traditie in de eigen tijd met eigen vragen, problemen en dilemma's. En dat kun je nooit alleen, daar heb je de ander bij nodig.
Geert de Korte over Nostra Aetate in Israël
(Geert de Korte werkt namens het Centrum voor Israëlstudies in Jeruzalem en heeft tevens een opdracht vanuit de Protestantse Kerk)
"De impact van Nostra Aetate in Israël is groot geweest. Een van de oudste joods-christelijke dialooggroepen in Jeruzalem is de ‘Jerusalem Rainbow Group’, opgericht in 1965, het jaar van Nostra Aetate. Vertegenwoordigers van de Nederlandse Hervormde Kerk en de Christelijk Gereformeerde Kerken en later van het Centrum voor Israël Studies waren bij deze dialooggroep betrokken. Nostra Aetate was een mijlpaal die niet alleen voor christenen de deur opende om op een respectvolle manier de dialoog met het Joodse volk aan te gaan, maar opende ook de deur voor joden om deel te nemen aan deze dialoog. Belangrijk hierbij was de erkenning dat de Joden niet collectief verantwoordelijk zijn voor de dood van Jezus, een gedachte die helaas nog steeds voorkomt bij christenen. Nostra Aetate zorgde dat er een houding kwam van wederzijds respect en de bereidheid om naar elkaar te luisteren en van elkaar te leren. Minder bekend maar ook relevant is dat er in Israël ook een islamitische-christelijke dialoog is. Nostra Aetate gaat namelijk ook over de andere godsdiensten. Daar zou in Nederland meer aandacht voor mogen komen."
Tineke de Lange over 60 jaar Nostra Aetate … en nu?
(Tineke de Lange is beleidsmedewerker voor de Katholieke Raad voor Kerk en Jodendom en de Nederlandse Bisschoppenconferentie op het terrein van de dialoog tussen katholieken en joden in Nederland)
"Er wordt soms gekscherend gezegd dat Nostra Aetate het best bewaarde geheim van Vaticanum II is. Noem de naam van dit document, en de meeste katholieken zullen u met een wazige blik aankijken – dit geldt trouwens voor meer documenten van Vaticanum II. Wat het document echter beoogde, namelijk een vernieuwing in gang zetten in het denken over het jodendom en de joods-christelijke relatie, en daarmee ook een verandering in catechese en verkondiging, heeft de basis wel bereikt. In welke mate is mede afhankelijk van de opleiding en affiniteit van de pastores, en geografische verschillen spelen ook een rol. Het maakt veel uit of er contacten zijn met joden, als plaatsgenoten, buren, collega’s, vrienden, of dat men in een omgeving woont zonder joden en Joodse gemeenschap. Verder leven er in onze samenleving nog steeds allerlei antijoodse vooroordelen en zijn katholieken daar helaas niet altijd immuun voor. Daarom blijft het belangrijk om af en toe terug te keren naar die tekst uit 1965, die zo treffend begint met de woorden: ‘In onze tijd’, en binnen de katholieke gemeenschap de vraag te stellen: Waar staan wij nu, in ónze tijd?"
