Theologisch profiel
In deze serie wordt een kort, maar krachtig beeld geschetst van mensen die belangrijk zijn of zijn geweest voor de theologie. Aan de hand van vier vaste vragen leert de lezer snel zijn of haar gedachtegoed kennen.
Hendrik Kraemer werd bekend als godsdienstwetenschapper en bijbelvertaler, en als oecumenisch en missionair denker en doener. Zijn naam werd na zijn dood verbonden aan een instituut waar honderden theologen en leken werden opgeleid om uitgezonden te worden naar landen in de niet-westerse wereld: het Hendrik Kraemer Instituut. Wereldwijd is hij voor velen nog steeds een bron van inspiratie.
Na het overlijden van zijn ouders groeide Hendrik Kraemer (1888-1965) op in het weeshuis van de hervormde diaconie in Amsterdam. Vervolgens ging hij naar de zendingsschool in Rotterdam en studeerde aansluitend Indonesische taal- en letterkunde te Leiden. Na zijn promotie aldaar (1921) trad hij in dienst van het Nederlandse Bijbelgenootschap en werd uitgezonden naar Nederlands-Indië. Daar bekritiseerde hij het Nederlandse kolonialisme en sloot vriendschap met inheemse leiders. In 1936 werd hij eredoctor van de Universiteit Utrecht. Na zijn werkzaamheden in Indonesië werd hij eerst hoogleraar voor de geschiedenis van levende godsdiensten in Leiden (1937-’48) en daarna de eerste directeur van het Oecumenisch Instituut van de Wereldraad van Kerken te Bossey bij Genève in Zwitserland (1948-’55). Na zijn pensioen vestigde hij zich in Driebergen. Zijn enige promovendus, Arend Th. van Leeuwen, schreef zijn biografie.
Wanneer hoorden we voor het eerst van hem?
Tijdens zijn verblijf in Nederlands-Indië (1922-’36) werd Kraemer nationaal en internationaal bekend als verkenner van het opkomend nationalisme in Azië en als warm pleitbezorger van zelfstandige inheemse kerken. Hij zette zich in voor het hoger theologisch onderwijs en voor zending bedrijven in gebieden waarvoor officieel geen toestemming gegeven was (o.a. op Bali). Zijn deelname aan de tweede wereldzendingsconferentie in Jeruzalem (1928) gaf hem de kans om met John Mott en andere zendingsleiders in contact te komen. Als voorzitter van de Internationale Zendingsraad nodigde Mott, net als Kramer een ‘leek’, de laatstgenoemde uit om voor de derde wereldzendingsconferentie te Tambaram in India (1938) een boek te schrijven dat als voorbereiding dienen kon.
Waarmee is hij bekend geworden?
Toen schreef Kraemer zijn voornaamste werk: The Christian message in a non-Christian world (1938). Hierin sloot hij zich vrij aan bij de beroepstheologen Karl Barth en Emil Brunner, en poneerde dat de openbaring van God in Christus normatief is voor de ontmoeting van christenen met de aanhangers van andere godsdiensten en geloofsovertuigingen (secularisme, communisme, nationalisme, e.d.). Kraemer brak met de heersende zendingstheologie die uitging van het vooruitgangsgeloof: het christendom als de hoogste godsdienst en de christelijke cultuur als de best mogelijke cultuur. Zijn boek weersprak dit geloof en was daarom een sensatie. Het kreeg veel bijval maar werd ook afgekraakt. Het werd in het Duits maar niet in het Nederlands vertaald. In 2009 is dit klassieke werk te Bangalore in India herdrukt, met een inleiding van mij en met verschillende nieuwe appendices.
Wat kunnen gemeenten met zijn gedachtegoed?
In de eerste plaats blijft Kraemer belangrijk om in de ontmoeting met aanhangers van andere godsdiensten relativisme te voorkomen. Verder is hij nog steeds belangrijk als lekentheoloog. Hij publiceerde Het vergeten ambt in de kerk (1960), waarin hij ‘het ambt van het gewone gemeentelid’ vormgaf. Hierin was hij destijds koploper. In onze tijd is het ook belangrijk om ieder gemeentelid in het kerkenwerk in te schakelen als drager van ‘het ambt van alle gelovigen’.
Zien we de doorwerking van zijn gedachtegoed ergens terug?
Tijdens het leven van Kraemer werd het Kraemer-huis in Berlijn geopend (1959), als signaal van geloof, hoop en liefde in een door de Koude Oorlog geteisterd Europa. Na zijn dood werd het Hendrik Kraemer Instituut (HKI) te Oegstgeest gesticht (1971). Honderden theologen en leken werden hierin opgeleid om uitgezonden te worden naar landen in de zogeheten ‘niet-westerse wereld’. Het Samen-op-wegproces van hervormden, gereformeerden en lutheranen leidde uiteindelijk tot de opheffing van het HKI. Desondanks blijft Kraemer een bron van inspiratie voor velen in niet alleen Nederland en Indonesië, maar wereldwijd.
