Theologisch profiel
In deze serie wordt een kort, maar krachtig beeld geschetst van mensen die belangrijk zijn of zijn geweest voor de theologie. Aan de hand van vier vaste vragen leert de lezer snel zijn of haar gedachtegoed kennen.
Maarten Luther werd door de Nederlandse kerkhistoricus Heiko A. Oberman treffend omschreven als mens ‘tussen God en duivel’. Diep geworteld in de late middeleeuwen werd Luther theoloog in een snel veranderende wereld. Een wereld die door ontdekkingsreizen en uitvindingen zoals de verbeterde boekdrukkunst hard op weg was naar een nieuwer, moderner tijdperk.
Wie was Maarten Luther?
Maarten Luther (1483-1546) was de eerste reformator van de 16e eeuw. Na een persoonlijke geloofscrisis werd hij monnik in het augustijnenklooster in Erfurt en studeerde theologie. Vanuit het klooster ontwikkelde Luther als hoogleraar theologie aan de universiteit van het kleine Duitse stadje Wittenberg in Saksen een vernieuwende theologie. Hij wilde bijdragen aan hervormingen binnen de katholieke kerk en misstanden in de kerkelijke praktijk aanpakken. Dat leidde tot een conflict met de paus, die hem in 1521 buiten de kerk zette. Samen met zijn Wittenbergse collega’s zette Luther zijn hervormingen in de theologie en in de religieuze praktijk van de gemeenten voort. Dankzij de steun van politieke leiders werd een aantal gebieden luthers en ontstonden de eerste lutherse kerken. Ook al was het niet Luthers oorspronkelijke intentie: hij stond aan het begin van een traditie die tegenwoordig door ruim 74 miljoen lutheranen wereldwijd wordt gerepresenteerd.
Wanneer hoorden we voor het eerst van hem?
Het lutherse gedachtegoed kwam naar de Nederlanden via de lijnen die liepen tussen Wittenberg en Antwerpen. De belangrijkste verbinding waren de augustijnenkloosters in de beide plaatsen. Meerdere Antwerpse broeders studeerden in Wittenberg en bleven daarna met Luther in contact. Luthers geschriften circuleerden vanaf 1518/1519 in Antwerpen. Al in 1523, een jaar na het verschijnen van Luthers Duitse vertaling van het Nieuwe Testament, het zogenaamde Septembertestament, werden in Antwerpen en Amsterdam Nederlandse vertalingen op de markt gebracht. Nog tijdens Luthers leven werd een groot deel van zijn geschriften in het Nederlands vertaald. Luthers geschriften maakten deel uit van een bredere hervormingsbeweging én stonden samen met zijn liederen aan de wieg van de Nederlandse lutherse gemeenten die vanaf 1565 ontstonden.
Waarmee is hij bekend geworden?
Op 31 oktober 1517 maakte Luther zijn 95 stellingen tegen de aflaat publiekelijk bekend, een samenvatting in het Latijn van zijn kritiek op de kerkelijke aflaatpraktijk. Wat als academische discussie bedoeld was, ging dankzij een Duitse vertaling en verdere uitleg van Luther als een lopend vuur door het land. Luther schreef binnen enkele jaren ook voor leken toegankelijke Duitse teksten over de kernthema’s van het christelijk leven: doop, avondmaal, de kunst van het sterven, de boete, de vrijheid van een christenmens. Voor Luther staat centraal de verlossende genade van God die nergens zichtbaarder is dan in de verborgenheid van het kruis dat Christus op zich nam. De mens mag op deze genade vertrouwen en zich vanuit dat geloof gerechtvaardigd weten. Deze verlossende boodschap blijkt immens populair bij een snel groeiend publiek. Luther werd een bestsellerauteur van een tot dan toe ongekende omvang. Daarnaast werd Luther bekend als vertaler van de Bijbel. Die vertaling werd de basis voor vertalingen in andere landstalen.
Wat kunnen we met zijn gedachtegoed?
Luthers boodschap van de verlossende genade van God die de mens niet zelf hoeft te verdienen maar dankzij Christus als geschenk mag ontvangen, blijft ook in de huidige tijd baanbrekend. Het is een noodzakelijk tegengeluid in een wereld die vooral de individuele mens centraal stelt, die het allemaal zelf moet zien te doen en daarbij steeds eenzamer wordt. De vrijheid van een christenmens was voor Luther een vrijheid in dienstbaarheid, ten bate en niet ten koste van de medemens. Deze insteek kan een verrijking zijn voor de discussies over vrijheid die in de maatschappij en in kerken worden gevoerd. Bij sommige thema’s, zoals het denken over de jodenVerder lezen
Luther en de Joden, bleef Luther steken in de opvattingen van zijn tijd. Daarom heeft de Lutherse Wereldfederatie in 1983 die uitlatingen veroordeeld en zich achter het appel tegen antisemitismeVerder lezen
Protestantse Kerk over bestrijding antisemitisme geschaard.
Zien we de doorwerking van zijn gedachtegoed ergens terug?
Luthers geschriften zijn ook buiten de lutherse kring bekend en geliefd. Zijn gezangen weten confessionele grenzen te overbruggen. In het Liedboek. Zingen en bidden in huis en kerk (2013) zijn dertien gezangen van Luther opgenomen.
Voor het Nederlandse lutheranisme is Luthers gedachtegoed een centraal onderdeel van de confessionele identiteit. Als religieuze minderheid moesten de lutheranen het altijd zonder bescherming van een lutherse overheid en tegenover een dominante gereformeerde traditie zien te redden. De Nederlandse lutherse traditie is geïnspireerd door Luther en vormgegeven vanuit de bijzondere Nederlandse context. Dit komt met name tot uitdrukking in het lutherse erfgoed. De zwaan als confessioneel identiteitskenmerk voor Luther verwijst op de kerktorens in allerlei steden naar de eerste reformator van de 16e eeuw.
Boekentip
Luther voor Leken
door Sabine Hiebsch
Illustratie: TinekeWerkt
