Protestants Perspectief
Reflecties van de scriba van de generale synode bij actualiteiten in kerk & samenleving.
31 oktober 2023 - Scriba René de Reuver sprak op dinsdag 31 oktober de Protestantse Lezing uit in de kapel van de dienstenorganisatie van de Protestantse Kerk in Utrecht. "Waar het op aankomt is omarmd leven. Omarmd door de Schepper die ons allen omringt met zijn weldaden."
‘Prijs de HEER, mijn ziel,
zijn heilige Naam.
Vergeet niet één van zijn weldaden. (...)
Want Hij weet waarvan wij gemaakt zijn,
Hij vergeet niet dat wij uit stof zijn gevormd. (...)
Hoe talrijk zijn uw werken, HEER.
Alles hebt U met wijsheid gemaakt,
vol van uw schepselen is de aarde. (...)
Prijs de HEER, mijn ziel.
Halleluja!’
(Psalm 103:1,2,14; 104:24,35)
1. Verbijstering
We leven in een verbijsterende tijd. De wereld is op drift. Het lijkt wel of niet alleen de tektonische platen van onze aarde op elkaar botsen, maar ook die van het klimaat en die van onze samenleving. Met als gevolg een tsunami van natuurrampen, en van verwijdering tussen mensen: ben je gebrouilleerd met je familie door politieke conflicten, staan hardliners in samenleving en kerk tegenover elkaar, verslaan haat, uitsluiting, oorlog en terreur hun duizenden.
Hoe gaat het verder in Oekraïne? Wat heeft Poetin nog voor plannen? En waar loopt het, na de terroristische aanslag van Hamas op Israël en de oorlog die erop is gevolgd in Gaza, op uit? Zal er ooit vrede zijn in het Heilige Land voor Jood en Palestijn? Om nog maar te zwijgen over het klimaat. Zal het op grote delen van deze aarde - en in ons lage land bij de zee - nog leefbaar zijn voor onze kinderen en kleinkinderen?
Het voelt alsof we op de rand van een vulkaan leven. Sommigen duiden deze tijd wel als een ontworteling van de tijd, of als ‘het einde der tijden’. Leed, uitzichtloosheid en onzekerheid verlammen en verbijsteren ons. Het kan de lofprijzing van de psalmen doen verstommen. De crises in ons land en daarbuiten verdelen ons en verbrokkelen onze samenleving. Ze verdelen ons ook binnen de kerk. Des te meer omdat we nog geen begin van een antwoord gevonden hebben. Of het nu gaat over het klimaat, vluchtelingen, de oorlog in Israël/Gaza of - binnen het wereldwijd christendom - de oorlog in Oekraïne.
Dat het anders moet, ook in onze samenleving, voelen we allemaal wel aan. Maar hoe? Hoe voorkomen we dat de verbijstering ons verlamt? Hoe komen we de verdeeldheid te boven, zonder elkaar ruimte en vrijheid te ontnemen? Of wel: hoe komen we samen verder, op en met onze kostbare planeet? Hoe kan de lofprijzing van de Psalmen ons gaande houden?
2. Protestantse lezing
Je begrijpt wel, het zou hybris zijn te menen dat deze Protestantse Lezing het antwoord geeft op deze kolossale vragen. De vragen zijn daar veel te groot voor. Naar mijn vaste overtuiging kunnen we alleen in de gezamenlijkheid van alle mensen van goede wil op deze vragen een antwoord vinden. Als kerk worden we samen geroepen om, juist ook als het gaat om deze grote maatschappelijke vragen, te getuigen van geloof, hoop en liefde: het jaarthema van de Protestantse Kerk! Ofwel om het loflied gaande te houden.
Vanavond wil ik de handschoen oppakken en je uitdagen om mee te gaan op de weg waarop, naar mijn diepe overtuiging, God ons allen roept. De weg van inkeer, omkeer en hoop. Vanuit het perspectief van Gods toekomst, Zijn Koninkrijk. Een weg waarop we elkaar heel hard nodig hebben. Verbonden met hen die ons zijn voorgegaan en met broeders en zusters wereldwijd. Eenvoudigweg omdat je het in je eentje niet volhoudt. Open en ontvankelijk voor de goede gaven van de Schepper van alle leven, die zijn schepping, zijn wereld niet opgeeft. Bevrijd uit de omknelling van mezelf, van alleen-maar-ik. Omarmd, door de liefde van de Schepper, ook van jouw en mijn bestaan. Omarmd door zijn schepping, uiting van zijn concrete liefde om met vreugde in te leven, als grondslag van het leven. Omarmd door de ander waarin Hij mij en jou als bij verrassing ontmoet.
Weg van de rand van de vulkaan. Kwetsbaar, zoekend en tastend, ons met beide handen vasthoudend aan ‘het wrakhout van de hoop’ (A. Soetendorp). In aangevochten vertrouwen (Luther) dat God bij machte is leven te scheppen uit de dood. Omarmd leven. Gedragen door de lofprijzing van onze Schepper: ‘Laudate Deum’ - prachtige titel van de uiterst klemmende recente brief van de paus over het klimaat. ‘Prijs de Heer, mijn ziel!’
3. Protestatio
Vandaag, 31 oktober is de dag van de Reformatie. In 1517, 506 jaar geleden, spijkerde Luther zijn stellingen aan de deur van de slotkapel van Wittenberg. Luther wist zich hiertoe gedwongen door de nood van de tijd. Ook toen waren mensen bang en ontredderd. De angst voor het oordeel, de duivel, het vagevuur en de hel zat er diep in. Je hoeft de schilderijen van Jeroen Bosch maar te bekijken en je voelt het mee. De ontdekking van Luther was dat Gods genade - liefde als geschenk, om niet - bevrijdt van alle angst en kerkelijke dwang.
Juist deze ontdekking stond op het spel toen in 1529 tijdens de Rijksdag van Spiers (Speyer) de Protestatio werd opgesteld. Met een knipoog naar de historie zou je kunnen zeggen: de eerste Protestantse Lezing.
Wat was het geval? Een aantal jaren eerder was tijdens de Rijksdag van Worms bepaald dat in het Duitse Rijk elke stad of regio zelf ‘naar eigen geweten en met verantwoording voor God’ kon kiezen of men de nieuwe leer van Luther zou volgen of niet. Toen steeds meer Duitse steden de kant van Luther kozen, krabbelde de overheid terug. De eerder geboden ruimte moest teruggedraaid worden en Lutherse steden en regio’s moesten weer onder het gezag en de macht van de rooms-katholieke partij en kerk komen. Zes vorsten en veertien steden pikten dit niet. Gezamenlijk dienden zij een protestnota in, de zogenaamde Protestatio, waarin zij opkwamen voor de vrijheid om het geloof op Lutherse wijze - sola gratia, sola scriptura, sola fide - te beleven en te protesteren tegen de machtsgreep van kerk en overheid. De indieners werden protestanten genoemd.
Ziedaar het geboorteuur van protestanten. Mensen die ergens voor staan en gaan. Vrij van iedere macht, gebonden aan Christus. Naar een woord van Luther: ‘Een christen is vrij, heer over alles en niemands onderdaan; een christen is dienstvaardige knecht, mens voor alles en ieders onderdaan.’ Als volgeling van Jezus: Heer en knecht tegelijk. Vrij en dienstbaar!
Dit protestantse DNA - weten waarvan je leeft, Wie je volgt, allergisch voor machthebbers die over je willen heersen, ergens voor gaan omdat aan God en Christus de toekomst is - zou weleens de noodzakelijke vitamine voor omarmd leven kunnen zijn.
Ik vond dit DNA mooi verwoord in ‘De leegte voorbij. Op zoek naar een verhaal dat ons verbindt’, het nieuwe boek van de bekende psychiater Esther van Fenema. Het is een vervolg op haar eerdere boek ‘Het verlaten individu’, waarin zij vanuit haar praktijk beschrijft hoe mensen lijden aan alleen zijn, los van elke traditie, zonder mensen met wie je op zielsniveau verbonden bent. Ze noemt deze verlatenheid de nieuwe achtste hoofdzonde. Samen met ds. Joost Röselaers schreef ze dit nieuw boek waarin ze een medicijn geven op de eerder door Van Fenema gestelde diagnose. Ze pleiten voor drie t’s: traditie, transcendentie en toekomst. Samengevat in de slogan: ‘een verhaal waar je voor gaat’.
Hoe protestants wil je het hebben? In de lijn van de eerste protestantse lezing, de Protestatio, lees ik dit als:
- Traditie: de Bijbel, woorden die je niet zelf bedenkt, die van elders komen en al eeuwenlang mensen hebben geïnspireerd;
- Transcendentie: dat wat ons overstijgt: God, oorsprong, bron van ons leven;
- Toekomst: Zijn koninkrijk.
Drie inspirerende voorbeelden van omarmd leven met protestants DNA
Toen ik de afgelopen weken bezig was met de voorbereiding van deze Protestantse Lezing, waren er drie verhalen die voor mij ‘Omarmd leven met protestants DNA’ prachtig illustreren.
Jorge Gómez uit Honduras
Een paar weken geleden hield de United Bible Society haar assemblee in Nederland. ‘Ons’ NBG was de gastheer. Een hoogtepunt was de gezamenlijke viering op zondag 15 oktober in de Westerkerk van Amsterdam. Zo’n 400 mensen uit 145 verschillende landen vulden de kerk, als scriba mocht ik er ook bij zijn. Tijdens de viering gaf Jorge Gómez een getuigenis over de betekenis van de Bijbel in zijn land. Honduras, een land waar 73 procent van de bevolking in armoede leeft, 4 van de 10 kinderen niet naar school gaan, criminaliteit en corruptie hoog scoren en veel mensen uit wanhoop zelfmoord plegen. Jorge vertelde hoe juist in de coronatijd 47.000 uiterst kwetsbare ‘gezinnen’ een ‘100 stappen Bijbel’ in hun eigen taal kregen van het Hondurees Bijbelgenootschap, wat dit boek voor hen betekende en hoe het levens heeft veranderd. Jorge Gómez linkte dit aan de opdracht van Jezus om zout der aarde te zijn en om licht te verspreiden. Om juist in een donkere wereld Gods kleuren te laten zien.
De omarming van Psalm 103 en 104
De verandering van het klimaat gaat ons allen ter harte. Velen in de kerk - wereldwijd - zien klimaatverandering (climate change) als de grootste uitdaging in deze tijd, ook voor de kerk. Er zijn christenen die dit overdreven vinden. Niet dat het klimaat hen niet ter harte gaat, maar het komt voor hen allereerst aan op een persoonlijke relatie met God. Dit verschil van inzicht kan hoog oplopen en, net als in de samenleving, gelovigen scherp tegenover elkaar zetten. Het lijkt of de keuze voor het een het ander uitsluit. In een gesprek met een collega over de Protestantse Lezing ontdekten we ineens de prachtige samenhang tussen Psalm 103 en Psalm 104. Psalm 103 gaat over God en de individuele mens. Over God die ons vergeeft, redt, trouw is en zich over ons ontfermt zoals een vader over zijn kinderen. Op het eerste gezicht lijkt Psalm 104 over iets heel anders te gaan, namelijk de schepping. Maar wie goed leest, ziet dat deze twee psalmen bij elkaar horen. De God die redt is dezelfde als de Schepper. Zijn liefde en ontferming omarmen niet alleen mijn leven, maar het totale leven van mens, dier, boom, plant en heelal. Beide psalmen beginnen en eindigen op dezelfde wijze: ‘Prijs de Heer, mijn ziel, prijs, mijn hart, zijn heilige naam.’ Psalm 104 voegt hier nog aan toe: Halleluja! God lof! Wat voor ons nogal eens naast of los van elkaar lijkt te staan en met elkaar lijkt te botsen, blijkt een tweeling te zijn. De grootheid van God die redt, blijkt in de hoogte en diepte, lengte en breedte van zijn liefde voor jou en mij, ja, voor heel zijn schepping. Zijn omarming doorbreekt onze tegenstellingen.
Vrede op aarde
Een paar weken geleden verscheen ‘Vrede op aarde. Over heil en redding in deze tijd’, het nieuwe boek van Stefan Paas. Samen met de classispredikanten spraken wij een hele middag met hem over zijn boek. In zijn boek analyseert Paas de crises waarin we terechtgekomen zijn. En zoekt hij naar een heilzame route, weg van de rand van de vulkaan. Zijn analyse raakt me. In mijn woorden: we hebben de omarming losgelaten, het verbond met God opgezegd en het beheer over ons leven, inclusief de schepping, in eigen hand genomen. Met alle gevolgen van dien: uitbuiting, instrumentalisering, overheersing en individualisering. Waar het nu op aankomt, aldus Stefan Paas, is omkeer, herstel van het verbond met God en zijn schepping, concreet door ons gezamenlijk in te zetten voor vrede op Gods goede aarde. Verlangt iedereen niet naar vrede? Is vrede niet het eerste woord waarmee de Opgestane zijn leerlingen begroet? Vrede als geschenk van God en als opgave om je voor in te zetten. Vrede met God, met jezelf, met elkaar en met de schepping.
5. Omarmd leven
Wat te doen als het leven botst, op de rand van de vulkaan? Waar willen en moeten we voor gaan, ook als het iets kost? En er staat veel op het spel: heil en redding van mens en dier, van de hele schepping. Het verhaal van de zelfredzame autonome mens als maatstaf van alle dingen is voorbij. Het verlaten individu redt het niet. De natuur presenteert ons de rekening van ons gedrag. Polarisatie drukt ons alleen maar terug in het isolement van ons eigen gelijk, tegenover elkaar.
Waar het op aankomt is omarmd leven. Niet eenzaam, alleen met je eigen zelfgenoegzame ik, opgesloten in jezelf, zonder traditie, transcendentie en toekomst. Maar omarmd door de Schepper die ons allen omringt met zijn weldaden.
Die zich als een vader over je ontfermt. Met zijn liefde als oorsprong, grondslag en bestemming van je leven. Je geliefd weten, persoonlijk - lees psalm 103.
Niet als een exclusief een-tweetje tussen God en jou. Maar omarmd door armen die de hele schepping omvatten - lees psalm 104. Een omarming die niet verstikt, maar ruimte schept, insluit en verbindt omdat de aarde en al wat daarop leeft van God is.
Een omarming die inspireert en uitdaagt om je armen niet te sluiten en over elkaar te doen, maar ze te openen en de handen uit de mouwen te steken. Om als echte protestanten te gaan voor omarming.
‘Prijs de HEER, u die zijn schepselen bent,
prijs Hem, overal in zijn rijk.
Prijs de HEER, mijn ziel. Halleluja’
(Psalm 103:22; 104:35)
