Theologisch profiel
In deze serie wordt een kort, maar krachtig beeld geschetst van mensen die belangrijk zijn of zijn geweest voor de theologie. Aan de hand van vier vaste vragen leert de lezer snel zijn of haar gedachtegoed kennen.
Dietrich Bonhoeffer is waarschijnlijk de meeste bekende theoloog van de 20e eeuw. Overal inspireert hij mensen door de manier waarop hij tegenstellingen overbrugde en de eenheid en heelheid van het leven voor Gods aangezicht liet zien. Hij ging de uitdagingen waarvoor hij kwam te staan niet uit de weg.
Wie was Dietrich Bonhoeffer?
Dietrich Bonhoeffer (Breslau, 4 februari 1906 – Flossenbürg, 9 april 1945) was een vooraanstaand Duits kerkleider, theoloog van de Belijdende Kerk, en betrokken bij de samenzwering tegen Hitler.
Wanneer hoorden we voor het eerst van hem?
In de jaren 30 was het maar een enkeling die deze destijds heel jonge theoloog opmerkte en zijn boek Navolging las. Onze landgenoot W.A. Visser ’t Hooft leerde hem eind jaren 30 in zijn functie bij de oecumenische beweging kennen en had ook in de oorlog contact met hem. Kort na de oorlog bracht hij een klein gedenkboek over hem uit.
Bonhoeffer is in ons land pas echt opgemerkt in de jaren 50, toen in 1952 eerst zijn boekje Gemeinsames Leben (‘Leven in gemeenschap’) en daarna in 1956 zijn gevangenisbrieven Widerstand und Ergebung (‘Verzet en overgave’) in vertaling uitkwamen. In 1964 verscheen Nachfolge (‘Navolging’) en in de loop der jaren werden diverse andere werken vertaald, het laatst de Ethik (‘Aanzetten voor een ethiek’) in 2012 en Schöpfung und Fall (‘Schepping en val’) in 2020.
Waarmee is hij bekend geworden?
Bonhoeffer is bij een breder publiek bekend geworden omdat hij betrokken was bij de voorbereidingen voor de aanslag op Hitler van 20 juli 1944, en als gevolg daarvan net voor het einde van de oorlog in concentratiekamp Flossenbürg terechtgesteld werd. In 1969 verscheen de eerste grote studie over Bonhoeffers leven en denken in ons taalgebied. G.Th. Rothuizen schreef over Bonhoeffers leven en denken Aristocratisch christendom, met als ondertitel ‘Over Dietrich Bonhoeffer: Leven-verzet-ecumene-theologie’. Het jaar daarna publiceerde J. Sperna Weiland Het einde van de religie. Verder op het spoor van Bonhoeffer, een boek over Bonhoeffers brieven van voorjaar 1944. In die brieven schreef Bonhoeffer dat de tijd van de ‘religie’, die voor God alleen plaats heeft aan de randen van het leven, voorbij was. Sperna Weiland schetste Bonhoeffer als een voorloper van de God-is-dood-theologie van die tijd. Teksten van Bonhoeffer uit diezelfde periode, waarin een klassiek-christelijke visie en een persoonlijke vroomheid naar voren kwamen, bestempelde hij als overblijfselen van een voorbije fase.
Inmiddels is deze kijk op Bonhoeffer gedateerd en wordt die door niemand meer gedeeld. De scheiding tussen de ‘nieuwe’, ‘visionaire’ Bonhoeffer van het ‘einde van de religie’ en de ‘oude’, ‘vrome’ Bonhoeffer is een construct. In een brief aan zijn pasgeboren neefje Dietrich Bethge van mei 1944 schreef hij dat het aankwam op ‘bidden, doen wat rechtvaardig is onder de mensen en wachten op het verlossende woord’. Met dat laatste bedoelde hij dat ‘de grote woorden van de Bijbel en de christelijke traditie’ weer zouden gaan spreken, zo, dat het gelaat van de aarde eronder verandert en zich vernieuwt. Hij neemt geen afscheid van de Bijbel en de christelijke traditie, maar hoort in het evangelie een boodschap die mensen aanspreekt en perspectief biedt om verantwoordelijk voor God en de mensen hun weg te gaan.
Wat kunnen we met zijn gedachtegoed?
Bonhoeffer past niet in een schema van traditioneel of modern, behoudend of vooruitstrevend, op-de-samenleving-gericht of naar-binnen-gekeerd. Dankzij vertalingen van veel van zijn werken – ook preken! – is het mogelijk om je op (bijbel)kringen te laten inspireren door de manier waarop Bonhoeffer tegenstellingen overbrugde en de eenheid en heelheid van het leven voor Gods aangezicht liet zien. Kritisch voor ons vandaag is hij vooral daarin, dat hij niet uit was op een ‘authentiek’ leven waarin hij ‘het verschil maakte’, maar zich door de nood van mensen uit zijn baan liet brengen en de uitdagingen waarvoor hij kwam te staan niet uit de weg ging.
Zien we de doorwerking van zijn gedachtegoed ergens terug?
Bonhoeffer is waarschijnlijk de meeste bekende theoloog van de 20e eeuw. Overal inspireert hij mensen. Een heel duidelijk voorbeeld daarvan is de strijd tegen de apartheid in Zuid-Afrika. Toen Bonhoeffer in 1930-1931 een jaar in New York studeerde, werd hij lid van een ‘zwarte’ gemeente, en ervoer direct wat discriminatie op grond van ras of huidskleur concreet betekende en hoe het ‘werkte’. Dat maakte dat hij in 1933 meteen doorzag wat de maatregelen van het nazi-regime tegen de joden betekenden, en protest aantekende. Daarmee werd hij een inspiratiebron voor christenen in Zuid-Afrika in hun strijd tegen apartheid.
Boekentip
Biografie Dietrich Bonhoeffer
door Ferdinand Schlingensiepen
Illustratie: TinekeWerkt
