Anti-judaïsme in de kerk
In deze serie nemen we een kijkje in de spiegel van (onbewuste) uitingen van anti-judaïsme in de kerk. Geven wij in ons eigen denken en spreken wellicht een voedingsbodem voor anti-joodse sentimenten?
Het lezen van het Oude Testament vanuit een christelijke vooringenomenheid heeft gevolgen. Het is goed om ons ervan bewust te zijn dat het jodendom de Tenach (het Oude Testament) op een heel andere manier bekijkt dan de christelijke traditie.
In de christelijke traditie neemt de Bijbel een centrale plaats in. Een deel van die Bijbel is niet alleen Heilige Schrift voor christenen maar ook voor joden. Wat wij het Oude Testament noemen, heet bij hen Tenach. Wanneer Jezus en Paulus over 'de Bijbel' spreken, bedoelen ze die teksten die wij nu tot het Oude Testament rekenen.
Ander perspectief
Als we naar het hedendaagse jodendom en christendom kijken, zien we dat beide zich beroepen op de Tenach/het Oude Testament, maar deze teksten heel verschillend uitleggen.
De joodse bijbelwetenschapper Moshe Goshen-Gottstein verwoordde het zo: Waar christenen de Bijbel zien als een doorlopend verhaal over God, de mensheid en verzoening, lezen joden het als een verhaal over God, volk en land. Voor de joodse gemeenschap is de Tenach vooral een verzameling van afzonderlijke verhalen, uitspraken en onderricht die de basis vormt om als jood een goed leven te leiden. Verzoening, zeker in termen als toegang tot de ‘hemel’, krijgt weinig aandacht. Wanneer christenen zich niet realiseren dat je weliswaar dezelfde tekst leest, maar dat de afzonderlijke tradities die vanuit een heel ander perspectief interpreteren, kan er aardig wat ruis ontstaan.
Stereotypen
In de loop van de kerkgeschiedenis zien we bepaalde ideeën en trends geregeld terugkomen: over de wet spreken als de vijand van een (goed) christen; de Farizeeën zoals ze in het Nieuwe Testament voorkomen (negatief) gelijkstellen aan hedendaagse joden; het Oude Testament afdoen als ‘wettisch’; het Oude Testament vrijwel buiten beschouwing laten in preken en vormingswerk, en alleen als bron van bewijsteksten voor de komst van Jezus gebruiken; beloften geheel los van hun context toepassen op de eigen, individuele situatie (bijvoorbeeld Jeremia 29:11 op een felicitatiekaart schrijven); suggereren dat de God van het Oude Testament een ander, wraakzuchtiger karakter heeft dan die van het Nieuwe Testament.
Of deze zaken leiden tot een algehele negatieve anti-joodse houding hangt af van de situatie. Het kan in ieder geval bijdragen aan het bevorderen van stereotypen: joden zijn wettisch en dat is verkeerd; joden begrijpen hun eigen Schrift niet; onder het nieuwe verbond in Christus heeft het Oude Verbond afgedaan en daarom is het jodendom niet meer relevant.
Anti-joods
Het is al vaker aangehaald in deze rubriek: woorden doen ertoe. Hoe je spreekt over een ander kan verregaande consequenties hebben.
Naast de kerk is ook de wetenschap niet vrij van anti-joods sentiment. Anti-judaïsme komen we veelvuldig tegen in het werk van de vader van de moderne bijbelwetenschap, Julius Wellhausen (1844-1918). Zijn hypothese over het ontstaan van het Oude Testament wordt aan bijna iedere theologiestudent onderwezen en ligt aan de basis van veel exegetische studies en bijbelcommentaren. Het anti-judaïsme dat deel uitmaakt van zijn hypothese wordt vrijwel nooit onderwezen, zodat studenten de anti-joodse tendensen in dit soort werken vaak niet opmerken.
Wellhausen en veel van zijn leerlingen maken een onderscheid tussen profetie en wetteksten. In de profetie vind je de ware religie. De wetteksten, die gevolgd worden door het jodendom, bevatten een statische vorm van religie die uitgebannen moet worden. (Wellhausen eindigt zijn hoofdwerk zelfs met de stelling dat het jodendom uitgebannen moet worden, maar dat dit vele eeuwen gaat duren.)
Een heel extreme vorm van dit gedachtegoed treffen we aan bij het 'Eisenacher Entjudungsintitut’, opgericht in 1939 en belast met de taak het christendom te ontdoen van alle joodse invloeden. Om dit te bereiken werd onder andere een ‘ontjoodste bijbel’ uitgegeven. Een sterk ingekorte en bewerkte versie van het Nieuwe Testament waar bijvoorbeeld ‘koning van Israël’ vervangen wordt door ‘koning van het leven’. En de redacteuren durfden dit nazipropagandamateriaal als ‘Boodschap van God’ op de markt te brengen …
Bewust en waakzaam zijn
De geschiedenis wijst uit dat het lezen van het Oude Testament vanuit bepaalde christelijke ingenomenheid (verstrekkende) gevolgen heeft. Het is goed om ons ervan bewust te zijn dat het jodendom de Tenach op een heel andere manier bekijkt dan de christelijke traditie. Laten we ervoor waken de joodse uitleg te veroordelen op basis van onze christelijke uitgangspunten. En laten we in onze interpretatie van het Oude Testament niet de joodse elementen negeren, noch allerlei stereotiepe beelden over joden en het jodendom aanwakkeren.
Lees meer in de serie over anti-judaïsme in de kerk:
Illustratie: Jinke Koning
